Wat een ramp is dat begrip culturele toe-eigening toch

Het richt alleen maar schade aan. We moeten er snel van af.

Vanuit de Verenigde Staten verspreidt het begrip culturele toe-eigening (cultural appropriation) zich over de hele wereld. Het is ontstaan in de zwarte emancipatiebeweging. Kort gezegd komt het erop neer dat wie zich laat inspireren door kunstuitingen uit een andere cultuur een soort diefstal pleegt. Dat kan tal van vormen aannemen: het gebruik maken van muzikale thema’s, het dragen van dreadlocks door blanke meisjes, het overnemen van figuratieve tradities, het aanpassen van recepten met ingrediënten uit de cuisine van een ander volk enzovoorts. Voorbeeld: In Amerika kunnen personen van een andere dan Mexicaanse afkomst grote problemen verwachten als zij zich om wat voor reden dan ook met een sombrero uitdossen.

Nu heeft deze culturele toe-eigening zich tegen de Amerikaanse emancipatiebewegingen zelf gekeerd, althans tegen de zwarte. En het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, zo meldt de NRC, lijdt onder de collateral damage. Men wilde daar eigentijds zijn en organiseerde de tentoonstelling Kemet. Egypte in hiphop, jazz, soul & funk. Daarin wordt zichtbaar gemaakt hoe zwarte stijliconen uit de Verenigde Staten zich laten inspireren door het oude Egypte. Veelal speelt bij die praktijk op de achtergrond een trilogie mee uit 1987, Black Athena, the Afroasiatic Roots of Classical Civilisation. De auteur, Martin Bernal, betoogt daarin dat de klassieke Griekse cultuur ten zeerste beïnvloed is door die van Egypte en het Midden-Oosten en dat dit altijd onder het tapijt is gefrommeld. De visie van een aantal oud-historici in de negentiende en delen van de twintigste eeuw is op zeker sterk getekend door blanke superioriteitswaan. De Egyptische en Aziatische beïnvloeding wordt dan opzij geschoven of geminimaliseerd ten gunste van theorieën over het Griekse en het Indo-Germaanse genie. Bernal maakt daar terecht gehakt van maar hij schiet door naar het andere uiterste. Je krijgt de indruk dat die oude Grieken alles maar dan ook alles aan de culturen in die gebieden ontleenden

Deze theorie is – vaak in een vulgaire vorm waaraan niet bestudering van Black Athena ten grondslag heeft gelegen – populair geworden binnen de zwarte emancipatiebewegingen in de Verenigde Staten. Daar wordt in brede kring gedacht dat de klassieke beschaving een product is van zwarte Afrikanen, dat de blanken zich hebben toegeëigend. Op Netflix loopt momenteel een reeks documentaires over Cleopatra, waarin deze koningin wordt gespeeld door een actrice met een donkere huidskleur. Er komt een Afrikaans-Amerikaanse professor aan het woord – de huidskleur is in dit geval relevant – die van haar moeder altijd iets hoorde van: “Ze kunnen zeggen wat ze willen maar Cleopatra was zwart”.

Nu wordt Netflix overspoeld door woedende reacties vanuit Egypte: de Afro-Amerikanen hebben zich de oud-Egyptische geschiedenis en cultuur toegeëigend. Het is jatwerk. Ze pronken met iets van wat niet van hen is. Ze lopen in andermans ceremoniële gewaden rond en verdienen er geld mee. Het is diefstal. Ook waren de oude Egyptenaren niet zwart maar blank. En dat gold zeker voor Cleopatra. Het Rijksmuseum voor Oudheden is nu ook de klos. Ze dachten daar voor hun tentoonstelling een leuke woordspeling te hebben bedacht: Kemet is het oud-Egyptische woord voor ‘zwart’. Ze bedoelden daar in de tijd van de farao’s niet huidkleur mee maar de vruchtbare zwarte aarde langs de oevers van de Nijl. Dat had men in Egypte niet door en het Museum wordt overspoeld met haatmail, die vaak genoeg ook nog een racistisch karakter draagt. Cairo had tot diep in de negentiende eeuw een succesvolle slavenmarkt die zeker in de latere periode vooral vanuit Soedan en Ethiopië werd bevoorraad. Dat slaven halen gaat door Egyptenaren gaat misschien wel meer dan drieduizend jaar terug. De slavernij werd officieel afgeschaft in 1884 maar koningin moeder Amina Ilhamy hield er zestig slavinnen en eunuchen op na, die bij haar overlijden in 1931 allemaal een pensioen ontvingen.

Een en ander leidde uiteraard nogal tot racisme en meerderwaardigheidsgevoelens onder de vrije bevolking van Egypte.

De verenging van Bernals betoog tot huidskleur richt aan alle kanten schade aan. En de hele theorie over het volstrekte gebrek aan eigen inbreng van de oude Grieken in hun cultuur is op zich al aanvechtbaar genoeg. Ondertussen blijft een voor onze tijd uiterst relevant historisch thema op de achtergrond. Egypte is destijds veroverd door de Macedoniër Alexander de Grote. Na zijn vroeg e dood raakten zijn generaals onderling slaags over de verdeling van de buit. Egypte viel in handen van Ptolemaios, die een dynastie vestigde waarvan Cleopatra een der laatste telgen was. In zijn rijk werd de toon aangegeven door een Griekse bovenlaag. De hoofdstad Alexandrië droeg een zeer Grieks karakter. In de geschiedenis van de klassieke oudheid staan de eeuwen na Alexander de Grote bekend als het “hellenisme”. Bedoeld wordt daarmee het ontstaan van een dominante door Griekse elementen bepaalde cultuur in de bovenlagen van de samenleving. Dat gaat niet alleen op voor Egypte maar voor grote delen van West-Azië tot in het huidige Afghanistan. De maatschappij die zo ontstond, lijkt wel een voorafschaduwing van het latere kolonialisme. Althans in sommige opzichten. Ook zien we verschijnselen die je alleen maar als cultureel imperialisme kunt aanduiden. Daar kun je wat mee, niet met racistisch aandoende culture clashes over de huidskleur van Cleopatra en haar onderdanen. Zo wordt een grote kans gemist om recht te doen aan de lange periodes van onderdrukking waaronder de inwoners van de Nijldelta hebben geleden. En waarvan de gevolgen nog steeds grote invloed uitoefenen op de hedendaagse samenleving.

Dit trieste voorbeeld, dit boemerangeffect laat weer eens zien wat een ramp dat hele begrip culturele toe-eigening is. Het leidt tot conflict, tot provincialisme, tot verlies aan kwaliteit. De wetenschap van de kunstgeschiedenis geeft er juist blijk van dat beïnvloeding door andere culturen tot artistieke verrijking leidt en een uitkomst die meer is dan de som der delen. Kijk alleen maar naar de jazz. Let wel: het gaat hier over beïnvloeding: niet over plagiaat en zeker niet over diefstal van kunstvoorwerpen. Om dat misverstand maar meteen uit de weg te ruimen.

Wederzijdse culturele beïnvloeding is verrijking. Het concept ‘culturele toe-eigening’ is gevaarlijk en anti-emancipatoir. Er is juist niets tegen als Beyonce en collega’s zich bij gelegenheid op zijn Egyptisch presenteren.

Zwarte artisten uit de Verenigde Staten in Egyptische kleding, althans zoals zij zich Egyptische kleding voorstellen:

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.