Wanneer links opschuift naar het midden, wint rechts

Als je als politieke partij groot wilt worden, dan moet je naar het midden opschuiven. Zo luidt een vaak voorkomende gedachte onder traditionele linkse partijen. De overwinning van de PVV heeft deze gedachte blootgelegd voor wat het is: een illusie. Om te begrijpen waarom de beweging naar het midden niet werkt is het in de eerste plaats belangrijk om te onderzoeken hoe politieke overtuigingen tot stand komen. Daarbij heersen een paar hardnekkige mythen over de beweegredenen van kiezers.

Allereerst is er het idee dat kiezers vooral stemmen vanuit hun eigen individuele belangen. Kiezers zijn volgens deze gedachte rationeel, individualistisch en ze stemmen vooral met hun portemonnee. Onder politicologen en psychologen bestaat echter al enige tijd een consensus dat mensen niet zozeer kiezen op basis van rationele berekeningen maar op basis van morele waarden en een sterk gevoel van identiteit.

In het boekThe Righteous Mind beschrijft de psycholoog Jonathan Haidt hoe overtuigingen voortkomen uit onderbuikgevoelens. De argumenten die we vervolgens voor deze onderbuikgevoelens geven zijn grotendeels rationalisaties die we achteraf bedenken. Hierin zijn mensen niet zozeer 'selfish', maar vooral 'groupish'. De mensheid heeft duizenden jaren in kleine groepen geleefd en hierdoor een sterke sociale radar ontwikkeld. We voelen ons verbonden met diegene die een identiteit met ons delen en zien de mensen die niet tot ‘onze groep’ behoren als de ander, de vreemdeling, de buitenstaander.

Dit is ook terug te zien in de politiek. In het orkest van de verschillende factoren die een rol spelen bij politieke keuzes, zoals iemands identiteit en waarden, speelt eigenbelang hoogstens de tweede viool. De politieke les die hieruit getrokken kan worden is dan ook dat een overtuigende politieke boodschap verbonden moet zijn aan morele waarden en een sterk gevoel van identiteit.

Geloof je als politieke partij echter dat kiezers vooral handelen vanuit hun eigenbelang, dan probeer je de kiezer te overtuigen met beleidsmatige standpunten en zijn opiniepeilingen een soort orakel dat de weg wijst. Zijn de meeste Nederlanders voor een strenger migratiebeleid? Geen probleem, dan zegt Timmermans in de Telegraaf dat er een asielprobleem is en mensen die zijn afgewezen sneller terug moeten naar het land waar ze vandaan komen. Wil je niet ingaan tegen de populariteit van boeren? Dan verkondigt hij gewoon dat er best over de natuur en stikstof onderhandeld kan worden. Mensenrechtenschendingen door Israël? Dat ligt toch allemaal best wel complex.

Timmermans moest de afgelopen campagne vooral competentie uitstralen en niet al te radicaal zijn. “Mijn hart zegt: wees Bernie Sanders. Mijn verstand zegt dat je Joe Biden moet zijn om het voor elkaar te krijgen.” aldus Timmermans zelf. Journalist Coen van de Ven beschrijft dat Timmermans bij aantreden al gauw aangaf dat er een strenger verhaal op migratie moest komen. Volgens Timmermans zou een bijkomend voordeel zijn dat rechts “de stok verliest waarmee het links al twee decennia slaat”.

De idealistische randjes werden er ook bij andere onderwerpen afgehaald. Zo begon de schuifeltocht richting het midden nog voordat de verkiezingscampagne goed en wel van start was gegaan. Het is een tactiek die niet werkt. Een doodlopende weg die geen oog heeft voor de rol van waarden en identiteit in de politiek. PvdA-GroenLinks mag dan de tweede partij zijn, maar ze staan ruim 12 zetels onder de PVV en het links-progressieve blok heeft opnieuw een flink aantal zetels moeten inleveren.

Cognitiewetenschapper en taalkundige George Lakoff ontleedt in zijn boek Don’t Think Of An Elephant  twee problemen met de mythe van de rationele kiezer, de hyperfocus op opiniepeilingen en de onvermijdelijke beweging richting het midden die hieruit voortvloeit. Allereerst loop je het risico om je morele waarden en identiteit uit het oog te verliezen en daarmee je achterban te vervreemden, die vervolgens afhaakt. Daarnaast help je juist rechtse partijen door mee te gaan in hun frames en versterk je zo hun verhaal. Een politieke lose-lose situatie.

De angst dat een uitgesproken links verhaal het midden niet kan mobiliseren is trouwens al enige tijd achterhaald. Zo schatten politici voortdurend kiezers rechtser in dan dat ze daadwerkelijk zijn. Bovendien blijkt uit een langlopend onderzoek naar stemintenties dat een grote groep Nederlanders best bereid is om een stem uit te brengen op een links-progressieve partij. Hoe moet het dan wel? Dat laten partijen op rechts zien. Rechtse partijen schuiven niet op naar het midden maar worden juist rechtser. Ze blijven daarmee trouw aan hun eigen frames, wakkeren de morele waarden van hun achterban aan, weten het midden naar zich toe te trekken door het debat te domineren en winnen daardoor ook nog eens verkiezingen.

Volgens journalist Rob Wijnberg lijdt de links-progressieve beweging aan een schreeuwend tekort aan verbeeldingskracht. Er ontbreekt een fundamenteel vergezicht hoe de wereld beter kan. Het moet vooral allemaal minder: minder vliegen, minder vlees eten en minder consumeren. Allemaal onderbouwd met tal van wetenschappelijk onderzoek, maar tegelijkertijd biedt het verhaal van soberheid niet bepaald een toekomst om naar te verlangen. Kortom, volgens Wijnberg moet er een nieuw hoopvoller verhaal komen.

Tegelijkertijd vraagt het herwinnen van verkiezingen en, nog belangrijker, het verleggen van het bredere politieke discours meer dan alleen een frisse nieuwe slogan. Zoals Billie Nuchelmans terecht opmerkt in een reactie op het stuk van Wijnberg gaat het ook om het effectief organiseren van tegenmacht waarbij tactische en strategische overwegingen net zozeer van belang zijn. Alleen met een ‘nieuw verhaal’ kom je er niet. Zo blijkt ook als je naar de SP kijkt. Een partij die met een economisch links en sociaal conservatief verhaal wellicht op papier een gouden formule in handen heeft maar in de praktijk al 7 verkiezingen op rij niet weet te winnen.

Met Timmermans heeft PvdA-GroenLinks gekozen voor realpolitik, pragmatisch en realistisch, maar ondertussen heeft rechts het Overton-window verplaatst en daarmee verlegd wat door de publieke opinie als acceptabel of normaal wordt beschouwd. Door te blijven hangen in dat pragmatische en realistische wordt links ongewild meegevoerd in de stroom van rechtse politiek.

Om het tij te keren moet een linkse tegenbeweging weer een hoopvolle idealistische boodschap durven uitdragen én effectieve tegenmacht weten te organiseren. Dat betekent mensen met verschillende achtergronden bij elkaar brengen, het opzetten van nieuwe coalities en het ontwikkelen van alternatieven voor de traditionele media die nu vanuit een geveinsde neutraliteit vooral het status-quo bedienen.

Bovendien is het tijd dat we afscheid nemen van de eeuwige obsessie met de glazen bol van opiniepeilingen en eindelijk weer eens durven om echt de afslag naar links te nemen. Want zoals bij rechts al is gebleken: alleen door te vertrekken vanuit je eigen waarden en deze aan te wakkeren in anderen kan je het politieke debat naar je hand zetten en zo het midden meekrijgen.