Waarom Pieter Omtzigt geen heldenrol verdient in het toeslagenschandaal

Wat velen niet weten, is dat Omtzigt ook een rol heeft gespeeld in de totstandkoming ervan.

De verwachtingen zijn torenhoog, deels dankzij zijn optreden in het toeslagenschandaal en misschien deels omdat het vertrouwen in de politiek historisch laag is en mensen een redder zoeken. Hoe dan ook, partijleider Pieter Omtzigt van Nieuw Sociaal Contract heeft zijn momentum te pakken en de vraag is waar dit naartoe gaat. Is Omtzigt de Barack Obama van Nederland of één van de zovele politici met loze beloftes? Anders dan bij Obama destijds heeft Omtzigt een duidelijk track-record en is al twintig jaar Kamerlid. Hij speelde een grote rol bij het toeslagenschandaal. Niet uitsluitend bij het onthullen ervan, ook bij het creëren.

Pieter Omtzigt wordt breed geprezen om zijn inzet voor de toeslagenslachtoffers: de dossiervreter die op volhardende wijze zich heeft ingebeten in het toeslagenschandaal. Geprezen van links tot rechts, door politici, journalisten en zelfs toeslagenslachtoffers. Het klopt dat Omtzigt een rol heeft gespeeld in het exposen van het schandaal, dat bij elke nieuwe onthulling steeds werd overtroffen in ongeloof. Wat velen niet weten, is dat Omtzigt ook een rol heeft gespeeld in de totstandkoming van het toeslagenschandaal.  

Voor zover we van een ‘begin’ kunnen spreken, begon de ellende voor veel slachtoffers in 2012 toen de Fraudewet werd aangenomen. Meteen was duidelijk dat de strenge Fraudewet ook goedwillende burgers kon treffen die te goeder trouw een fout maakten. Een motie om deze goedwillende burgers uit te zonderen werd verworpen. Het CDA van Pieter Omtzigt stemde voor de wet en tegen de motie.

Dit onderwerp werd behalve in de Kamer regelmatig in de vaste commissie Financiën besproken waar Omtzigt deel van uitmaakte. In het kabinet-Rutte 2 pleitte hij eveneens voor een harde aanpak en groeide zelfs uit tot één van de toonaangevende gezichten die de bewindslieden stevig aanpakte. Zo zei hij in 2014 (het CDA zat toen in de oppositie): “

Het bestrijden van fraude moet topprioriteit zijn. We zien extra strafbaarheidsstellingen maar worden er nu mensen gepakt? Want tot nu toe zijn er alleen maar mensen vrijgelaten (..) Verder wil ik de nationaliteit vernemen van de mensen die uit voorlopige hechtenis zijn vrijgelaten. Een aantal landen levert de onderdanen niet uit. Ik heb me samen met heel Nederland groen en geel geërgerd bij elk bericht over fraude. Terwijl de fraudebendes steeds beter georganiseerd zijn en ook als een geoliede machine toeslagen binnenhalen spelen Weekers en Plasterk tikkertje en weet de Kamer nog niet wie hem is.”

Later in het debat ging Omtzigt verder over dit onderwerp. Hij heeft het over de ‘vier grote vissen’ van wie bij twee de nationaliteit is vermeld; een Bulgaar en een Nederlandse-Turk: "Als een Nederlands-Turkse persoon naar Turkije gaat, komt die hier nooit meer terug. Is er met de Bulgaarse autoriteiten afgesproken dat degene met de Bulgaarse nationaliteit wel uitgeleverd wordt?” In het debat werd ook duidelijk dat uitleveringen binnen de EU op grond van huurtoeslag, niet mogelijk is. Volgens Omtzigt betekent dit dat fraudeurs de invorderingsbrief op hun ‘ezelskar’ kunnen leggen, want er wordt toch niet ingevorderd. 

Verder uitte Omtzigt zijn ongenoegen over de 32 bezwaren van Bulgaren die zijn gehonoreerd door de Belastingdienst: “Het gebeurt nooit dat bezwaren tegen boetes in Nederland worden toegewezen, maar op alle 32 bezwaren van de Bulgaren hebben ze gelijk gekregen. Er is onterecht geld betaald en bezwaar gemaakt.”

De Volkskrant nam dit verhaal van Omtzigt bijna klakkeloos over met een verwijzing naar zijn tweet: “Let op 296 Bulgaren fraudeerden ‘alleen’ met huurtoeslag. Zij gaan allemaal vrijuit omdat daarover geen afspraken zijn. Houden hun geld!”

De minister antwoordde dat bij de 32 gevallen op terechte gronden hun bezwaar is toegewezen, en dat mensen bij zitten die zelf hun toeslagen stopzetten en het te veel ontvangen bedrag hebben teruggestort. Het CDA Kamerlid ging verder met het afvuren van kanonnen op de minister en staatssecretaris. Overigens deden andere partijen net zo goed mee, van links tot rechts. Vanwege de "Bulgarenfraude" diende Pieter Omtzigt een motie van wantrouwen in tegen Staatssecretaris Frans Weekers die net geen meerderheid haalde.

Recentelijk zei Weekers bij de ondervraging voor de parlementaire enquêtecommissie Fraude en Dienstverlening dat er een enorme druk was vanuit de media en de Tweede Kamer om fraude harder aan te pakken. Hij wees ook op de rol van toenmalig CDA-Kamerlid Omtzigt: “Hij vond dat ik de zaak bagatelliseerde en niet genoeg deed, ondanks alle maatregelen die ik had aangekondigd. Dat hij met een motie van wantrouwen kwam, dat doet iets met een staatssecretaris, en met de uitvoerende diensten."

In een ander debat, stelde de CDA-politicus een ogenschijnlijk discrepantie vast wanneer het over alleenstaanden gaat. Volgens het CBS gaat het om 2,7 miljoen mensen terwijl de Belastingdienst 4 miljoen telt, Omtzigt wijdde dit verschil aan de toeslagenfraude. 

Als minister Ronald Plasterk het verschil weet te verklaren via een definitieverschil: “Het CBS definieert een alleenstaande als iemand die een eenpersoonshuishouden voert, terwijl je voor de Belastingdienst/Toeslagen een toeslagontvanger bent met of zonder een toeslagpartner”, neemt Omtzigt hier geen genoegen mee. Volgens zijn berekening, die hij op intelligente wijze wist te onderbouwen, kan die 4 miljoen huishoudens die de Belastingdienst telt, niet kloppen. 

Hij diende een motie in met stellige en feitelijk onjuiste taal: “constaterende dat middels foutieve inschrijvingen in de GBA grote bedragen aan onterechte toeslagen zijn uitbetaald”. Omtzigt ging verder met zijn stellige woorden en wees erop dat het aantal alleenstaanden met toeslagen over de afgelopen 7 jaar met 800.000 is gestegen terwijl er, volgens hem, helemaal niet zoveel meer eenpersoonshuishoudens zijn bijgekomen. Omtzigt was ervan overtuigd dat er alle aanleiding was om te denken dat het hier om fraude ging. 

Het opvragen van gegevens bij het CBS leert dat het aantal eenpersoonshuishoudens over de periode 2007 – 2013 met ruim 200.000 is gestegen.

Toen de aandacht van politici verschoof van toeslagenfraude naar toeslagenslachtoffers heeft de staatssecretaris van Financiën op 30 mei 2022 het boetekleed aangetrokken middels een brief. Daarin onderkent hij dat bepaalde groepen Nederlanders grotere kans hadden om geselecteerd te worden voor een handmatige beoordeling: “Dit gold dit onder andere voor Nederlanders met lage inkomens en alleenstaanden, maar ook voor mensen met een andere nationaliteit, zonder dat hier een deugdelijke grondslag voor was. Dit kwalificeert daarmee als een vorm van institutioneel racisme zoals omschreven door het College voor de Rechten van de Mens”.

Ironisch genoeg wordt in de brief tevens verwezen naar vragen van Kamerlid Omtzigt over institutioneel racisme en lijsten met nationaliteit en andere risico- en fraudesignalen. In het rapport Ongekend Onrecht van de parlementaire onderzoek Kinderopvangtoeslag wordt, wrang genoeg, met geen woord gesproken over (institutioneel) racisme.  

Interessante Omtzigt – Weekers relatie die ver teruggaat
Omtzigt en Weekers hebben een interessante geschiedenis die teruggaat tot het jaar 2005. Het jaar waarin Omtzigt namens het CDA tegenover Kamerlid Weekers van de VVD stond. Staatssecretaris Joep Wijn (CDA) deed een wetsvoorstel om toeslagen mogelijk te maken voor miljoenen kwetsbare gezinnen. Omtzigt verdedigde ditwetsvoorstel nog harder dan Wijn zelf deed en Weekers was het Kamerlid dat aanvankelijk hier fel op tegen was, wrang genoeg, vanwege de fraudegevoeligheid ervan. Op de PvdA na, stemden alle partijen voor de wet om 8 jaar later diezelfde Weekers, in een andere functie, keihard aan te vallen: Omtzigt voorop, maar ook de SP van Renske Leijten, ook GroenLinks van Jesse Klaver, ook de PVV en ook de PvdA.

In een ander debat herinnerde Omtzigt de aanwezigen eraan dat zijn partij eerder pleitte dat ontvangers slechts één bankrekeningnummer mochten opgeven om zo fraude te voorkomen. Het was uitgerekend deze onwerkbare maatregel die ertoe leidde dat tienduizenden mensen ten onrechte hun toeslagen niet ontvingen. Als gevolg hiervan moest Staatssecretaris Frans Weekers zijn ontslag indienen.

Het was toen januari 2014, het moment dat eigenlijk alle alarmbellen af moesten gaan. Dat het fraudebeleid misschien ook wel onbedoelde gevolgen met zich meebracht.

Wat de toeslagenwet betreft is het altijd een keuze geweest of de nadruk gelegd moest worden op service voor de burger of fraude door kwaadwillenden. Een streng fraudebeleid gaat ten koste van de toegankelijkheid van de dienst en een servicegericht systeem is kwetsbaar voor fraude. De vraag voor politici is dan of ze uitgaan van de goed- of kwaadwillende burger.

In die periode stelde de nationale ombudsman Alex Brenninkmeijer vast dat fraude helemaal niet zo groot was als de overheid dee voorkomen. Het systeem werkte prima, zelfs bij de Bulgarenfraude want hier was een klein lek de oorzaak. Ook zei Brenninkmeijer dat het opsporen van fraude veel geld kost, terwijl 98% van de burgers deugen. Dat zijn woorden aan dovemansoren gericht, zo bleek wel uit het feit dat de regering juist in die periode begon met een voorlichtingscampagne tegen fraude.

Hoogleraren Frits van der Meer en Gerrit Dijkstra schrijven in hun betoog dat de Tweede Kamer ook haar aandeel in het schandaal heeft gehad en pleiten daarom voor een echt onafhankelijk onderzoek in plaats van een parlementaire enquête. De hoogleraren betogen dat de scoringsdrift van politici leidt tot een bemoeienis waarbij structurele aandacht voor het uitvoeringsplan ontbreekt. Ook in deze case was daar sprake van en de Tweede Kamer draagt verantwoordelijkheid in deze crisis. Een slager die zijn eigen vlees keurt, zal hier geen aandacht aan besteden, wat dan ook niet gedaan is in de parlementaire enquête. Daarom zal een echt onafhankelijk onderzoek nodig zijn, tevens zal dit ten goede komen van de legitimiteit van de Tweede Kamer.

Zo zijn in de parlementaire enquête geen Kamerleden ondervraagd terwijl die wel een negatieve rol hebben gespeeld bij bijvoorbeeld de Fraudewet en het scheppen van een harde aanpak van fraude-klimaat. Waarom is bijvoorbeeld Omtzigt niet verhoord als deskundige, getuige of verdachte? Dat het prima had gekund laat zien dat hij wel is verhoord bij het parlementair onderzoek naar uitvoeringsorganisaties.

2017 was het jaar van de ommekeer toen Omtzigt 180 graden draaide en niet langer over fraude sprak maar over slachtoffers, zoals de Omtzigt die we nu kennen. Die draai kwam nadat advocaat Eva Gonzalez Perez het Kamerlid een mail stuurde over het schandaal en Omtzigt dit oppakte. Omtzigt groeide uit tot het meest bekende gezicht en kreeg de meeste credits rond het schandaal terwijl eigenlijk advocaat Perez de grote heldin is, want zij bracht de zaak aan het rollen maar bleef relatief onbekend bij het grote publiek.