Waarom mensen in reptielen gaan geloven

Dinsdag 18 oktober werd de fractievoorzitter van de PVV in de Eerste Kamer, Marjolein Faber, het woord ontnomen door de Senaatsvoorzitter. Faber had namelijk aan Rutte gevraagd of “de vijfde colonne niet eigenlijk achter de regeringstafel zit”. Naar eigen zeggen gebruikte zij de beladen term “vijfde colonne” omdat volgens haar “het Nederlandse volk zich verraden voelt”.

Hoewel Faber daarin deels zeker gelijk heeft (al kun je over de redenen van mening verschillen), ben ik het toch eens met het oordeel van de Eerste Kamervoorzitter dat de PVV’er “zwaar beledigende taal” richting Rutte had gebruikt en dus de mond gesnoerd moest worden. Niet dat ik nou zo’n fan van Rutte ben – verre van, ook ik vind dat Rutte met zijn beleid van de afgelopen 12 jaar het Nederlandse volk (en dan vooral het niet-rijke deel daarvan) verraden heeft. Net als de mislukte Thatcher-lookalike Truss moet ook Rutte zo snel mogelijk het veld ruimen wegens neoliberaal wanbeleid, waar alleen de rijken en de grote bedrijven van geprofiteerd hebben.

Waarom is Fabers opmerking richting Rutte dan toch zo fout? De PVV-senator deed haar uitspraak een paar dagen na Baudets breed uitgemeten psycho-fascistische uitglijder over het complot van “kwaadaardige reptielen” dat de wereld zou bedreigen en waar Poetin als enige wereldleider tegen op zou staan. In zo’n context is het duidelijk dat Fabers opmerking over een “vijfde colonne” maar op één manier begrepen kan worden, namelijk als een impliciete beschuldiging aan het adres van Rutte dat er onder zijn glanzend-blauwe maatpak en quasi-menselijke gedaante ook een reptiel schuilgaat. Gaat de PVV nu ook al op de complot-tour? Als Baudet in de Tweede Kamer gecensureerd mag worden voor het spuien van achterlijke en gevaarlijke complottheorieën (“Kaag is een spion”), dan geldt dat ook voor mevrouw Faber.

Fascisme: het innerlijke reptiel
Overigens heeft Baudet na zijn reptielen-uitglijder nog geprobeerd een deel van zijn imago-schade (want welk enigszins weldenkend mens gelooft deze waanzinnige nog?) ongedaan te maken door te zeggen dat hij het niet zo letterlijk had bedoeld: de term “reptielen” zou metaforisch begrepen moeten worden, als aanduiding voor de “gevoelloze mensen” die wereldwijd aan de touwtjes trekken. 

Maar zo gemakkelijk komt ‘Herrie Thierry’ er deze keer niet vanaf. Zijn reptielen-opmerking was een duidelijke verwijzing naar de door hem bewonderde Britse complot-‘denker’ en notoire Jodenhater David Icke, die het toch echt letterlijk heeft over buitenaardse “reptilians” die de macht op aarde willen overnemen – reptielachtige wezens die op mysterieuze wijze (zijn het shapeshifters? hologrammen?) mensachtige gedaante aan kunnen nemen en heel toevallig ook vaak Joden zijn. De Joodse bankiersfamilie Rothschild zou volgens Icke hun aanvoerder zijn. Kortom: antisemitisme in een shock-horror-science-fiction-jasje. De fascistische waanzin spat ervan af. De nazi-mythe van het Zionistische complot leeft voort in het huidige complot-‘denken’. 

Ook hier is context dus bepalend: gegeven Baudets bewondering voor Icke, die hij een “groot denker” noemt, moet zijn reptielen-opmerking wel degelijk letterlijk in plaats van louter metaforisch begrepen worden. Maar zelfs in het onwaarschijnlijke geval dat Baudet met “reptielen” inderdaad slechts “ongevoelige mensen” bedoelde, dan nog is hij duidelijk de weg kwijt. Want in één adem door prijst hij Poetin als zijn grote held, de “viriele” Verlosser, de “Dark Knight” die het tegen de reptielen op durft te nemen in een apocalyptische strijd van goed en kwaad. 

Vladimir Poetin, de man die een illegale en wrede veroveringsoorlog is begonnen en de wereld met nucleaire wapens bedreigt? De dictatoriale oligarch die met zijn kleptocratische bende van mede-oligarchen Rusland heeft leeggezogen en aan de rand van de afgrond heeft gebracht? De gifmenger van het Kremlin die al zijn politieke tegenstanders heeft opgeruimd? De massamoordenaar van Syrië? De slager van Boetsja? De terrorist die Oekraïense woonwijken, ziekenhuizen, scholen en energiecentrales met raketten en kamikaze-drones bestookt? Is dat je grote held, je kampioen in de strijd tegen de “gevoelloosheid”? Kom op nou, meneer Baudet… Is Poetin zelf niet het opper-reptiel, het prototype van de ijskoude killer? 

Poetins vijfde colonne
De reptielen van Baudet zitten primair in hemzelf, in zijn hoofd, waar het gif van de fascistische waanzin flink heeft huisgehouden. Waar komt dat gif, dat “innerlijke reptiel” vandaan? Enerzijds is het duidelijk dat Poetin het daar gestopt heeft – althans, Poetin heeft in ieder geval Baudets innerlijke reptiel zorgvuldig gevoed en verzorgd. Het is inmiddels breed bekend dat Poetin het rechts-populisme in heel Europa en Amerika heeft aangewakkerd en gesteund. Deels door het verspreiden van nepnieuws en complottheorieën via Russische trollen en bots. Maar ook door regelrechte financiële steun aan rechts-populistische politici. Van Nigel Farage en Marine Le Pen is bekend dat ze geld vanuit Russische hoek hebben aangenomen. De Brexit, waardoor de EU en het VK tegen elkaar zijn uitgespeeld, is mede door Russisch geld mogelijk gemaakt. En zoals recentelijk bekend werd heeft ook Berlusconi, geheel in maffia-stijl, van Poetin een betaling mogen ontvangen, in de vorm van 20 flessen vodka. Ik zie Poetin al in het Kremlin een Marlon Brando-imitatie doen: “I’m gonna make him an offer he can’t refuse.”

Ook Baudet lijkt Russisch geld ontvangen te hebben. Zo heeft het er alle schijn van dat hij in de aanloop naar het Oekraïne-referendum van 2016 nauw samenwerkte met een aan het Kremlin verbonden Rus. In app-berichten, die door Zembla en De Nieuws BV naar buiten zijn gebracht, verwijst Baudet naar betalingen van deze man, die hij omschrijft als “een Rus die voor Poetin werkt”. Volgens lolbroek Baudet waren deze berichten bedoeld als “grapjes”, maar voormalig Forum-bestuurslid Henk Otten zag destijds de humor er niet van in en waarschuwde Baudet meermaals voor Russische invloeden. 

Overigens heeft ook Geert Wilders in het verleden gedweept met Poetin en zich tijdens een bezoek aan Rusland een vriendschapsspeldje op laten spelden, terwijl het MH17-proces in volle gang was. Over vijfde kolonne gesproken…

Toch is het te simpel om Poetin als enige verantwoordelijk te stellen voor de “reptielen” in de hoofden van extreem-rechtse figuren als Trump, Baudet en David Icke. Blijkbaar is er een maatschappelijke voedingsbodem voor fascistische complottheorieën – een voedingsbodem waar demagogen als Hitler, Poetin en Trump handig misbruik van maken. Er zijn hele volksstammen die hierin meegesleept werden én worden: we kennen allemaal mensen in onze directe of indirecte omgeving die met het complotvirus zijn aangedaan. Zo had mijn moeder aan het begin van de coronacrisis een tandarts die tijdens een wortelkanaalbehandeling losjes begon te keuvelen over de “Great Reset” en het feit dat de vaccins toch eigenlijk bedoeld waren om 90 procent van de mensheid uit te roeien, om zo de overbevolking op te lossen. Mijn moeder, toch al geen held in de tandartsstoel, heeft stante pede een andere tandarts gezocht. 

Martin Buber en het “Demonische Jij”
Van waar die waanzin? Waarom gaan mensen hierin mee? Waarom schakelen zij op een gegeven moment hun kritisch denkvermogen uit, om zich over te geven aan fascistische fantasieën over buitenaardse reptielen annex Joden die onze wereld bedreigen? Waar komt deze psychotische obsessie met een complot van onmenselijke vijanden vandaan? Wat zijn de maatschappelijke oorzaken hiervan? Wat is er mis met onze samenlevingen, dat zij deze massa-psychose produceren? 

Want het spreekt voor zich dat dergelijke fantasieën, zeker als zij breed gedragen worden, niet zomaar uit de lucht komen vallen. Dan is er meer aan de hand dan de gekte van een paar enkelingen. Marxistisch gezegd: mensen worden gevormd door hun sociaal-economische omstandigheden. Ergo: als mensen massaal het gevoel hebben dat ze door onmenselijke vijanden belaagd worden, dan zijn hun omstandigheden blijkbaar onmenselijk geworden. Het is dan te gemakkelijk om figuren als David Icke en Baudet af te doen als losgeslagen gekken. Natuurlijk, ze zijn knettergek, maar hun waanzin is een afspiegeling van de maatschappij die blijkbaar deze massa-psychose in de hand werkt. Laten we daarom onszelf eens bekijken in de spiegel die Baudet ons voorhoudt. 

Na Hitler en de Holocaust hebben talloze schrijvers, psychologen, sociologen en filosofen zich gebogen over de vraag hoe het zó mis kon gaan: hoe konden zoveel Duitsers meegaan in de nazi-fantasieën over het Joodse complot en de fascistische overgave aan de Führer. Van alle theorieën die in de loop der tijd over het fascisme ontwikkeld zijn, van Wilhelm Reichs seksuele repressie-these tot het zondebokmechanisme van René Girard, vind ik er eentje uitspringen voor onze door ‘bubbelficatie’ beheerste tijd: de theorie van de “verstoorde dialoog” van de Joodse filosoof Martin Buber (1878-1965).

Voor Buber staat menselijkheid gelijk aan mede-menselijkheid. Alleen door de dialoog aan te gaan, door volledig open te staan voor anderen in al hun andersheid, door ons aan te laten spreken en vanuit ons hart te antwoorden, worden we échte mensen. De “gehele mens”, aldus Buber, is “de mens mét de mens”, de dialogische mens. Het gaat dan ook fundamenteel fout als de maatschappij zo wordt ingericht dat mensen steeds meer ‘een nummer’ worden, als mensen primair op hun financiële eigenbelang worden aangesproken en niet op hun medemenselijkheid, als mensen niet meer openstaan voor elkaar en hun onderlinge communicatie stokt. In plaats van door de dialogische “Ik-Jij-relatie” wordt de samenleving dan in toenemende mate beheerst door de instrumentele “Ik-Het-relatie”, waarin mensen elkaar (maar bijvoorbeeld ook dieren en de natuur) als dingen gaan gebruiken. 

In dergelijke tijden van vervreemding en ontmenselijking, zegt Buber, gaat het “Demonische Jij” overheersen: “het Demonische Jij voor wie niemand anders een Jij kan worden”. Mensen ervaren elkaar dan niet meer primair als medemensen, maar in het beste geval als ‘neutrale dingen’, in het ergste geval als existentiële bedreigingen, als angstaanjagende vreemdelingen, ja – om in de sfeer van Baudet te blijven – als ‘reptielen’ die haaks staan op onze aangeboren behoefte aan medemenselijkheid. De één wordt een “Demonisch Jij” voor de ander. Vervolgens wordt dit sociaal-psychische trauma in de politiek uitgeleefd door de fascistische leider, die de algehele ontmenselijking in zekere zin openlijk uitspreekt en belichaamt. Zo is de fascistische leider zelf het ultieme “Demonische Jij” voor Buber, de leider die zijn eigen (mede-)menselijkheid uitschakelt door een bepaalde groep mensen in de samenleving te dehumaniseren en als dé schuldigen van alle misère aan te wijzen (de ‘reptielen’) – een politieke strategie die Buber als Jood in nazi-Duitsland aan den lijve heeft meegemaakt. 

Bubbelficatie en neoliberalisme
Kijken we vanuit Bubers dialogische filosofie naar onze tijd – het tijdperk van de bubbels – dan valt zijn relevantie niet te ontkennen. Steeds meer mensen trekken zich terug in de bubbel van het eigen gelijk en ontmoeten elkaar niet meer. In Nederland constateert het SCP al tientallen jaren dat verschillende groepen en lagen van de bevolking steeds minder contact met elkaar hebben, laat staan dat zij mengen. De sociale verhoudingen gaan op slot. De Russen en het Westen, de ‘complotwappies’ en de ‘sheeple’, links en rechts, witte mensen en gekleurde mensen, de Israëli’s en de Palestijnen, de ‘klimaatwappies’ en de ‘klimaatontkenners’, de haves en de have-nots – iedereen zit in z’n eigen informatiebubbel, wereldbeeld, comfortzone, getto of gated community. Echte dialoog, dwars door bubbelwanden heen, vindt nog maar zelden plaats. 

En daarmee boeten we aan medemenselijkheid in: de onmenselijkheid van Poetins oorlog en van de fascistische reptielen-fantasie getuigen daarvan. Maar ook los daarvan zien we de ontmenselijking om ons heen oprukken: online scheldpartijen, de verhuftering in het verkeer, doodsbedreigingen, de onmenselijke behandeling van asielzoekers, de verharding van het publieke debat op sociale media en in de Tweede Kamer – het zijn allemaal symptomen van een tekort aan medemenselijkheid.

Vragen we naar de onderliggende oorzaak van dit tekort, dan komen we volgens de anarcho-socialist Buber uit bij het kapitalisme. In het kapitalisme heerst immers niet de dialogische Ik-Jij-relatie, maar de instrumentele Ik-Het-relatie. De ander verschijnt niet primair als medemens maar als concurrent, als consument, als baas of als bron van arbeid. Het kapitalisme heeft “geen andere band tussen de mensen overgelaten dan die van het naakte profijt, van de hardvochtige ‘contante betaling’”, zo schreef Marx al in zijn Communistisch Manifest van 1848. En Buber zegt het hem in 1923 na: “Heeft niet de ontwikkeling van de moderne wijze van arbeid en bezit bijna elk spoor [...] van de betekenisvolle relatie vernietigt?” 

Toen al zag Buber de winstmachine van het kapitalisme op hol slaan: “De stokers hopen nog wel de kolen op, maar de leiders regeren slechts voor de schijn over de voortrazende machines.” Alle menselijke waarden worden in financiële waarden omgezet, met als gevolg dat voortaan het geld regeert, niet langer de menselijkheid. Zo moest het kapitalisme volgens Buber wel uitmonden in de onmenselijkheid van het fascisme van de jaren ‘30. Hetzelfde zien we nu gebeuren.

Ongetwijfeld heeft de coronacrisis, met z’n virus-paranoia en gedwongen social distancing, bij veel mensen deze sociale vervreemding enorm aangewakkerd. Zo bezien is het niet verwonderlijk dat veel complottheorieën zich met name op corona richtten. Maar de coronacrisis heeft slechts een ontmenselijking blootgelegd die sinds de neoliberale wending rond het jaar 1990 steeds meer om zich heen grijpt in onze samenleving. Met het neoliberale ieder-voor-zich-denken en de voortschrijdende digitalisering nam de bubbelficatie van de samenleving extreme vormen aan. Maximaal losgeweekt van zijn of haar sociale omgeving, raakt elk individu opgesloten in de eigen bubbel, afgesloten van de buitenwereld door koptelefoons, schermpjes en gepersonaliseerde newsfeeds. 

Het neoliberalisme heeft ons egoïstisch gemaakt, ons vervreemd van elkaar en van onszelf, ons opgesloten in privé-bubbels en gereduceerd tot producerende en consumerende schakeltjes in de geldmachine van het geglobaliseerde kapitalisme – een machine waarin financiële belangen centraal staan, niet de werkelijke belangen van mensen en de natuur. Zo kreeg Margaret Thatcher, de ‘Iron Lady’ van het neoliberalisme, vanzelf gelijk toen zij in 1987 zei: “Er is niet zoiets als een samenleving, er zijn alleen individuen.”

In zekere zin heeft PVV’er Marjolein Faber dus wel gelijk als zij de neoliberaal Rutte er impliciet van beschuldigd een reptiel te zijn, geen buitenaardse reptilian natuurlijk, maar een kille kapitalistische reptiel, bij wie de financiële belangen altijd bovenaan staan. Rutte, de vijfde colonne van het grootkapitaal in het Torentje. Zijn recente houding ten aanzien van het WK in Qatar spreekt weer eens boekdelen: Rutte ziet er geen been in om te juichen in de stadions waar het bloed van duizenden dode dwangarbeiders aan kleeft – “maar wij juichen dan voor het Nederlands elftal”, zo haastte hij zich erbij te zeggen. Wat hij natuurlijk écht bedoelt is: “wij juichen dan voor het goedkope Qatarese gas…” Dat is nou precies de onmenselijkheid waar onze samenlevingen zo onder lijden. Op deze wijze brengen kapitalistische reptielen vanzelf fascistische reptielen voort.

Tot slot: de reptiel in ons eigen brein
Natuurlijk hebben we allemaal een reptiel in ons brein, namelijk de hersenstam, het in evolutionair opzicht oudste gedeelte van onze hersenen dat we met de reptielen gemeen hebben. Het reptielenbrein is verantwoordelijk voor de meeste primitieve overlevingsinstincten: het waarnemen van gevaar en het razendsnel kiezen voor vluchten of vechten. Onze neiging tot agressie ligt in het reptielenbrein besloten. In die zin zouden we een neurologische theorie over het fascisme op kunnen stellen: fascisme als het ontketende reptielenbrein dat overal vijanden ziet en met naakte agressie reageert. Baudet, met zijn paranoïde angst voor een reptielen-complot, projecteert dus eigenlijk gewoon z’n innerlijke reptiel op de buitenwereld.

Gelukkig wordt het reptielenbrein in onze schedel omgeven door het warmbloedige zoogdierenbrein, het limbisch systeem dat onder andere verantwoordelijk is voor de warme sociale gevoelens die horen bij het zogen van de eigen jongen en het succesvol samenleven in groepen. In het verlengde daarvan, aan de voorkant van onze schedel, heeft zich ten slotte het mensenbrein ontwikkeld, de neocortex die vooral goed is in taal en bewust-logisch nadenken. Met enige overdrijving maar wel met een kern van waarheid zouden we kunnen stellen dat de agressieve oer-instincten van het koudbloedige reptielenbrein in toom gehouden worden door de sociale warmte van het zoogdierenbrein en de rationaliteit van de neocortex. Laten we daarom onze medemenselijkheid en ons kritisch denkvermogen blijven koesteren, om onze innerlijke reptielen te beteugelen. 

cc-foto: Santiago Ron