Waakhonden van de democratie of de schoothondjes van Wilders?

Er is voorlopig nog geen enkele aanleiding om te denken dat de aanwezigheid van Omtzigt, Van Zwol en Schoof de toon van Wilders gaat matigen.

Meteen na de overwinning van de PVV bij de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november stak de vrees over de rechtsstatelijkheid van de plannen van Geert Wilders de kop op. Frans Timmermans stelde in een vurige speech direct na de verkiezingsuitslag dat ‘het nu tijd is om de democratie en de rechtsstaat te verdedigen’. Om een formatie met de PVV te doen slagen, bleek het essentieel om de rechtsstaat veilig te stellen – in ieder geval naar buiten toe. De formerende partijen spraken over een ‘basislijn’ van de rechtsstaat waar niet aan getornd mocht worden, en tegenover de radicale ideeën van Wilders moest een balans worden gevonden – in de vorm van ‘waakhonden’ van de democratie.

Deze rol is sindsdien vervuld door Pieter Omtzigt, als onderhandelaar aan de formatietafel die meermaals liet weten zich ‘grote zorgen’ te maken en zelfs al eens wegliep, maar ook door Richard van Zwol, wiens achtergrond als lid van de Raad van State als zeer waardevol voor het waarborgen van de rechtsstaat werd beschouwd. Met Dick Schoof als kandidaat-premier is er een nieuwe waakhond opgestaan: zijn verleden bij het ministerie van Justitie en Veiligheid, de AIVD en de NCTV zouden ervoor moeten zorgen dat hij weet waar de ‘rode lijn’ ligt voor de plannen van het nieuwe kabinet.

Deze balans in de beeldvorming, tussen Wilders en zijn plannen enerzijds en zijn ‘waakhonden’ anderzijds, creëert de illusie van een verzekering. Ja, de PVV gaat regeren, maar wees gerust: wij houden in de gaten dat dit kabinet niet over de schreef gaat. Dit is gevaarlijke beeldvorming: in plaats van daadwerkelijk in checks and balances te voorzien, functioneren deze waakhonden meer als enablers: actoren die de macht van de PVV mogelijk maken door zorgen over rechtsstaat en democratie weg te nemen met de pretentie van autoriteit. Hun aanwezigheid vergoelijkt de onrechtsstatelijkheid van de plannen in het coalitieakkoord, en biedt een mogelijkheid voor Wilders om weg te komen met ongrondwettelijke plannen en uitspraken.

Niet alleen Wilders spint garen bij zijn rechtsstatelijke waakhonden: ook Omtzigt en Schoof zelf dreigen in de beeldvorming hun verantwoordelijkheid voor het eventueel tot stand komen van onrechtsstatelijk beleid te ontlopen. Door zich te profileren als hoeders van de democratie kunnen zij beargumenteren dat ze ‘(meer) schade hebben voorkomen’, of er ‘alles aan hebben gedaan’. Het is aan ons als kiezers en aan de journalistiek als geheel om te voorkomen dat deze beeldvorming een mantel der verzachting legt over de verantwoordelijkheid van Omtzigt en Schoof in de uitwerking van het beleid van de nieuwe coalitie.

Er is voorlopig nog geen enkele aanleiding om te denken dat de aanwezigheid van Omtzigt, Van Zwol en Schoof de toon van Wilders gaat matigen. Ook de plannen van de nieuwe coalitie bieden nog genoeg redenen om scherp te zijn op de gevolgen van toekomstig beleid op de rechtsstaat en democratie. Door onze hoop te vestigen op personen binnen de coalitie, zoals Omtzigt en Schoof, dreigen we te worden verblind – zij zijn geen blaffende waakhonden, maar schoothondjes aan de lijn van Wilders. Het behouden en versterken van de rechtsstaat kunnen we niet aan hen overlaten: we zullen het zelf moeten doen. Ogen op de bal.