Voorkom klokkenluiden, word dwarsligger

In Utrecht opende ruim twee jaar geleden het Huis voor Klokkenluiders. Daar kunnen mensen terecht die een wantoestand op werk in de openbaarheid willen brengen en hiertoe advies en steun behoeven. Vele getraumatiseerde klokkenluiders en jarenlange Haagse lobby waren nodig om deze pleister op de wonde te kunnen plakken. Het is vooralsnog geen succes; integendeel, er wordt nu zelfs in het Huis de noodklok geluid. Zijn we eigenlijk wel een goede weg ingeslagen?

Wanneer het klokkenluiden begint, is het kwaad al geschied. Zowel de organisatie als de klokkenluider lijdt. Hoogtijd om het klokkenluiden te voorkómen. Dat kan door het geven en nemen van tegenspraak te agenderen, de noodzaak van ‘dwarsliggers’ te onderkennen en ze de ruimte te geven. Geen eenvoudige aangelegenheid, maar wel te doen: een uitdaging dus.

Fiasco’s Er is een lange lijst van bedrijven en (overheids)organisaties samen te stellen, die tijdig en met gegronde kritiek zijn gewaarschuwd voor de fiasco’s die zij doende waren te creëren. Te denken valt aan Enron, Imtech, Ahold, Worldcom, Parmalat, Lehman Brothers, SNS Reaal, Vestia, Dewey & Le­Boeuf, Arthur Anderson en andere bedrijven die te gronde gingen of nog maar net van de ondergang gered konden worden. We zijn verstrikt geraakt in een onontwarbare kluwen van miljarden verslindende missers waarvoor tijdig en deugdelijk beargumenteerd werd gewaarschuwd.

In Nederland valt ook nog te denken aan de aankoop van het gevechtsvliegtuig Joint Strike Fighter, treintrajecten als de Hoge Snelheidslijn, IT-projecten bij tientallen gemeentes, de machteloze arbeidsreïntegratiebureaus, de beschermde privatisering van woningcoörporaties, onderwijsinstellingen en de organisaties voor sociale werkvoorziening – om nog maar te zwijgen over dodelijke beproevingen in Volendam, Enschede, Schiphol-Oost en Moerdijk.

De onderzoeker van deze rampen, prof. mr. Pieter van Vollenhoven, deed er niet het zwijgen toe: ‘Hoe hoger in de organisatie je komt, hoe meer er wordt ontkend. Terwijl ik geen enkel onderzoek naar een grote ramp heb gedaan, waarbij er niet een groot aantal  betrokkenen allang wist van de onveilige situatie. Maar men had niet de moed om daarover aan de bel te trekken.’ De moed ontbreekt en wanneer die er wel is, blijft de tegenspraak van dwarsliggers dikwijls ongehoord.

Tegenspraak Inmiddels onderkennen we de noodzaak om tegenspraak uiterst serieus te nemen wel degelijk, zoals in het advies van de Commissie Behoorlijk Bestuur onder voorzitterschap van prof. drs. F. Halsema: ‘Om terugkoppeling en commentaar mogelijk te maken is een aanspreekcultuur nodig. Een open cultuur, waarin mensen straffeloos kunnen melden wat mis dreigt te gaan of waar zich een ongeregeldheid voordoet.’ (Zie het rapport Een lastig gesprek, 2013) Overeenkomstige geluiden hoorden we onder meer van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkelingen ( Tegenkracht organiseren, lessen uit de kredietcrisis. 2011) en van De Nederlandsche Bank ( Leading by example , 2013).

Rest nog wel de vraag hóe de verlangde tegenspraak serieus te nemen. Hóe is het nemen en geven van tegenspraak tot gemeengoed te maken? De opstellers van de rapporten zwijgen. Ook de managementliteratuur is niet bijzonder scheutig met handreikingen, maar ze ontbreken niet helemaal. Er zijn praktische handelwijzen die niet (te) bedreigend zijn, zoals de extern aangetrokken ‘provocateur’ (advocaat van de duivel, (hof)nar, corporate fool), de basisprincipes van het zogeheten Crew Resource Management (CRM) die in de cockpit van vliegtuigen leidend zijn, en de ‘premortem-procedure’.

In principe kan iedere (overheids)organisatie of elk bedrijf voordeel behalen met het faciliteren van tegenspraak. Het resultaat is een doeltreffender besluitvorming en zodoende minder bedrijfs- en beleidsfiasco’s, en sowieso minder persoonlijke drama’s onder medewerkers én onder bestuurders zelf. Bovendien mag van deugdelijk gefaciliteerde tegenspraak worden verwacht dat het een preventieve werking heeft op het steeds dreigende klokkenluiden.

Premortem Nieuwsgierig naar een van die procedés? Bij meer of minder moeilijke beslissingen zouden we op z’n minst de handreiking van de psycholoog Gary Klein moeten beetpakken. De methodiek die hij voorstelt, heeft hij premortem (vóór de dood intreedt) genoemd en is op zich eenvoudig genoeg. Een prémortemsessie geeft de nodige garantie dat we geen póstmortem (grafrede) hoeven uit te spreken.

Het werkt als volgt. Wanneer besluitvorming in de laatste fase is beland en een team bijna overgaat tot het formaliseren ervan, bouwen we alsnog een adempauze in. De direct betrokkenen krijgen – zónder samenspraak! ‒ de tijd om zich voor te bereiden op een extra sessie, waarin elk een korte presentatie houdt. Het onderwerp staat haaks op het bijna genomen besluit: Stel je voor dat we een jaar of anderhalf in de toekomst zijn. We zijn de weg ingeslagen die we ons nu voorstellen. Opgelet! Het resultaat is géén succes geworden. Integendeel, wat we ons nu voorstellen is een regelrechte ramp geworden.

De opdracht: neem een minuut of tien om, vanuit je expertise, de geschiedenis achter deze mislukking op te tekenen en vervolgens aan je collega’s te presenteren. Die geschiedenis kent factoren van buiten én van binnen de organisatie. Benoem ze. Beoordeel vervolgens nog eens het beoogde plan en de besluiten die op tafel liggen om te worden getekend. Wees vooral niet verrast het nodige alsnog te willen bijstellen!

Dwarsliggers Zo blijkt iedereen een dwarsligger te kunnen zijn. Rails worden stevig door dwarsliggers. Organisaties ook. Het behoeft geen jarenlange lobby om het geven en nemen van tegenspraak in de eigen afdeling of organisatie op enigerlei wijze mogelijk te maken. Het wordt snel duidelijk dat zonder dwarsliggers de trein ontspoort. Vakbonden en ondernemingsraden kunnen zich dan ook voor het faciliteren van tegenspraak en de steun van dwarsliggers probleemloos inzetten. Motiverende doelen voor het Nieuwjaar.

Kortom, voorkom het klokkenluiden, investeer in tegenspraak geven en nemen. Daar is nog een wereld te winnen. Mocht de noodzaak van het klokkenluiden zich alsnog voordoen, dan is een Huis voor Klokkenluiders geen ‘schuilplaats’. Na het lekken van de relevante informatie – bijvoorbeeld aan de kwaliteitsjournalistiek – moet je wegwezen en onderduiken.

Foto: Chiltepinster