Voer voor psychologen
Als we ons afvragen waar al het ongenoegen en de hang naar nostalgie vandaan komt, dan zijn er verschillende verklaringen.
Het aantal Nederlanders dat gebruik maakt van een of andere vorm van psychologische begeleiding neemt al jaren toe. De vraag is of dat komt omdat het aanbod van therapieën met alle informatie en reclame de vraag schept, of omdat onze moderne samenleving meer fricties en ongemakken veroorzaakt. Het kan ook zijn dat de behoefte is gegroeid omdat maatschappelijke instituties die er vroeger in voorzagen zijn weggevallen of een andere focus hebben, denk maar aan geloofsgemeenschappen, onderwijs, sport en verenigingsleven of opvang in familieverband.
De relatie tussen maatschappelijke organisatie, regels en normen en psychisch welbevinden wordt al vele jaren door psychologen beschreven, denk aan Freud of Fromm. In een samenleving met weinig verandering en vaste waarden ondervinden andere mensen problemen dan in een samenleving die voortdurend in beweging is, en waar voortdurend manieren van werken en het omgaan met elkaar veranderen, zoals onze huidige samenleving (globalisering, AI, marktwerking, egocentrisme). Misschien hebben meer mensen baat bij vaste structuren en werkwijzen dan bij verandering, en misschien komen gevoelens van nostalgie, xenofobie, jaloezie van mensen daarom meer naar boven in een samenleving die voortdurend in beweging is. Als de maatschappij verwacht dat men zelf verantwoordelijk (neo-liberaal) is voor de levensloop dan roept dat bij velen onzekerheid en ongenoegen op, meer dan wanneer de samenleving de levensloop grotendeels bepaalt en daar ook verantwoordelijkheid voor neemt. Dat verklaart mede waarom het rechts extremisme in de voormalige Oostblok-landen zo de kop opsteekt. Men grijpt terug op het oude vertrouwde ook al gaat dit ten koste van vrijheid en nijgt het naar dictatoriale maatregelen.
Ook in ons land kan onzekerheid over de eigen rol en functie in de samenleving worden geconstateerd. Het leidt vaak tot teruggrijpen naar het verleden toen het allemaal veel beter was geregeld, en mensen wisten waar ze aan toe waren. Dat is voer voor rechtse politici die gemakkelijk kunnen beloven dat er meer naar de “gewone man” zal worden geluisterd. Ze verkondigen dat juist de linkse politici de gewone man van zich hebben vervreemd door allerlei moeilijke verhalen te vertellen. Het gemakkelijke verhaal dat blijkbaar veel mensen aanspreekt is het blameren van vreemde elementen in onze cultuur die onze samenleving ondermijnen, en met de vinger te wijzen naar de gestudeerde elite die altijd maatregelen voorstelt die juist de kleine man treffen. Wanneer men maar vaak genoeg herhaalt dat asielzoekers onze katten en honden zullen opeten dan wordt dat in de beleving van mensen een feit. Iemand uit mijn geboortedorp vertelde me dat onze kinderen op de basisschool belemmerd worden in hun ontwikkeling door die asielzoekers die geen Nederlands spreken. Toen ik vroeg: hoeveel buitenlandse kinderen ken jij hier, werd het stil. Ja maar mijn dochter zegt dat het in Antwerpen zo is.
Als we ons afvragen waar al het ongenoegen en de hang naar nostalgie vandaan komt, dan zijn er verschillende verklaringen. Een ervan is de sociale vergelijkingstheorie van Festinger, die erop wijst dat we voortdurend onszelf op verschillende aspecten met anderen vergelijken. Door de moderne media is de neiging tot vergelijking met anderen enorm toegenomen. Het probleem is dat we daarbij vaak menen dat we in vergelijking met anderen te kort gedaan worden. Een andere invalshoek is die van Ortega y Gasset (1929), die beschrijft dat de materialistische mens een gemakkelijk leven ambieert, moreel stuurloos is geworden en met zijn willoosheid een prooi is van volksmenners die ten eigen bate het ongenoegen kunnen oproepen en de mens in oorlogszuchtige beweging kunnen brengen.
Het is leuk om allerlei verklaringsmodellen te hebben over waarom dingen zijn zoals ze zijn. belangrijker is de vraag of we met behulp van psychologische inzichten de huidige mens positief kunnen veranderen door hem meer verantwoordelijkheidsgevoel voor zichzelf en anderen te geven. Een deel van het antwoord ligt in elementen van de positieve psychologie van Seligman, die mensen laat focussen op hun positieve eigenschappen, zich bewust laat worden van hun verbondenheid met andere mensen en die veerkracht bij tegenslagen ontwikkelt. Maar ook dat de professionele attitude meer gefocust moet zijn op wij in plaats van ik. Wat Kunnen We samen beter dan alleen. Het is belangrijk dat maatschappelijke instituties die verbondenheid stimuleren in stand blijven en worden versterkt, denk aan (sport)verenigingen, wijk- en dorpshuizen, of terugkerende evenementen waar mensen samenkomen. Kortom werk maken van een echte samenlevingspsychologie.