Vlees- en vliegschaamte of schuldgevoel?

Onze Taal heeft het toevoegsel -schaamte gekozen tot het ‘woord’ (taalkundig gaat het om het tweede lid van een samenstelling) dat 2019 het best typeert: vliegschaamte, vleesschaamte, lang-douchen-schaamte, het zijn woorden die het groeiend ongemak over ons klimaat-onvriendelijke gedrag uitdrukken. Maar is dat ‘ongemak’ eigenlijk wel schaamte en niet schuldgevoel? Is daar verschil tussen en maakt dat uit?

Er zijn veel overeenkomsten tussen beide emoties. Bij schaamte en schuld leg je de oorzaak van een fout bij jezelf, anders dan bij emoties als boosheid of minachting. Het zijn emoties waarbij het zelfbewustzijn sterk is verhoogd: ze gaan over jezelf, ze kunnen daardoor ook makkelijk tot tobben en piekeren leiden. Het zijn allebei zogenoemde verzoeningsemoties: emoties die mensen ervaren als ze iets hebben gedaan dat voor anderen nadelig is en ze de relatie met de ander willen herstellen. Verder zijn beiden emoties die mensen vaker voor zichzelf houden en niet snel delen met anderen, zelfs niet met hun vrienden, vergeleken met bijvoorbeeld boosheid, teleurstelling of verdriet.

Schuld en schaamte zijn morele emoties, ze gaan over goed en fout. Maar een belangrijk verschil is dat schaamte meer gaat over wat anderen van je denken en minder over je eigen morele standaard. Schuldgevoel is sterk gekoppeld aan het schenden van een morele regel, vaak met schadelijke gevolgen voor anderen; schaamte kan door meer verschillende situaties ontstaan. Het is net als schuldgevoel wel gekoppeld aan het effect van je gedrag op anderen, maar bij schaamte zijn mensen primair bezig met de gedachte: wat vinden anderen ervan? Bij schuldgevoel gaat het om wat ze er zelf van vinden, hun eigen morele standaard. (1)

Doordat mensen bij schaamte primair bezig zijn met het beeld dat anderen van hen hebben, ligt de aandacht bij henzelf en zijn ze minder empathisch tegenover anderen. Het kan zelfs boosheid en rancune tegenover anderen oproepen en andere defensieve reacties. Bij schuldgevoel voelt men zich meer betrokken bij de ander. Het is daardoor een meer constructieve emotie, het leidt tot een behoefte om het goed te maken, de fout te herstellen (de relatie te herstellen, als je de belangen van iemand hebt geschaad), het volgende keer beter te doen. (2)

Is vlieg- en vleesschaamte echt wel schaamte en niet schuldgevoel? Ik weet het niet. Beiden kunnen door dezelfde situaties worden opgeroepen, en het zal wellicht per persoon verschillen; de ene persoon is schaamtegevoeliger dan de andere. Gaat het vooral om wat ánderen vinden van je klimaatonvriendelijke keuzes, dan is het schaamte. Dat zou passen bij wat we vaak zien: dat het mensen weliswaar dwars zit maar ze er evengoed mee doorgaan, vaak zelfs vrolijk ‘Ik heb last van vliegschaamte!’ koketterend. Op den duur kan ook schaamte wel tot gedragsverandering leiden, als duurzaam gedrag een sterkere sociale norm wordt. Mensen volgen uiteindelijk vanzelf de kudde. Maar vooralsnog moeten we het vooral hebben van mensen met vlees- en vliegschuldgevoel: die zullen al eerder naar duurzame keuzes switchen omdat ze hun eigen morele kompas volgen.