Vijf minuten verderop: man, hakbijl, Allahu Akhbar

De Van den Tempelstraat, daar kom ik wel eens als ik bij warm weer een late avondwandeling maak met Het Oog op Morgen door de koptelefoon. Het is ongeveer vijf minuten van mijn woning, een stukje voorbij restaurant Bodrun en een Turks koffiehuis. Woensdagmiddag stond daar blijkens de berichtgeving een jonge man met een hakbijl te zwaaien. Volgens de buurt riep hij ‘Allahu Akbar’. De bevolkingssamenstelling in en rond de Van den Tempelstraat is zodanig dat ze het wel goed verstaan zullen hebben. De politie werd gewaarschuwd die vanaf de grond probeerde de man te kalmeren. Dat lukte niet, aldus een woordvoerder. Men stuurde een onderhandelaar die evenmin succes boekte. Daarna viel een arrestatieteam met hond de flat binnen. De gepantserde agenten gebruikten de taser en stuurden toen dat niet hielp de hond erop af. Het arme beest kreeg een bijlslag te pakken die zo zwaar aankwam dat er bij de dierenarts geen redden meer aan bleek. Daarna loste de politie drie schoten. Volgens het AD werd de man zijn onderbeen getroffen en volgens andere media in het onderlichaam. Hij ligt nu in het ziekenhuis.

Gealarmeerd Later bleek dat zijn vader de politie had gealarmeerd toen hij zijn zoon niet langer in de hand kon houden. Hij stond onder behandeling, deelde burgemeester Lamers van Schiedam mee, maar deze escalatie had niemand verwacht. Hij hield alle opties open en er wordt een uitgebreid onderzoek ingesteld. Was dit een daad van terrorisme? Vader en zoon hebben een Syrische achtergrond. En de atmosfeer in Nederland is zodanig dat bij een ‘Allahu Akhbar’ veel meer alarmbellen gaan rinkelen dan bij andersoortig geschreeuw. Dat hebben IS, Al Qaida en vergelijkbare terreurorganisaties toch maar mooi weten te bereiken.

Ik pak de Encyclopedie van Nederlandsch Indië uit 1917 en zoek het lemma ‘amok’ want denk niet dat zich daar in de Van den Tempelstraat een nieuw verschijnsel voordeed. Het standaardwerk is korter van stof dan ik dacht: “Toestand van zenuwachtige overprikkeling, waartoe de inlander zich soms opwindt, hetzij door overmatig gebruik van opium, hetzij door toe te geven aan zijne hartstochten, als toorn, enzovoorts en waarin hij met of zonder onmiddellijke aanleiding of provocatie in woede ontsteekt, een wapen grijpt en iedereen, die hem in den weg komt doodt of verwondt tot hijzelf onschadelijk wordt gemaakt. Iemand die in dien toestand verkeert, noemt men amok-maker.” Dat is alles. De grote Winkler Prins uit 1947 zoekt er een angstaanval achter.

Toevallig beschrijft Vilan van de Loo van de maand op Historiek een exemplarisch geval van amok , dat op 23 mei 1885 plaatsvond in de sociëteit van Djambi op Sumatra. Zij baseert zich op een artikel uit de Sumatra Courant dat ik hieronder in extenso laat volgen. De lezer zal veel herkennen van gebeurtenissen uit onze tijd.

Op 23 Mei jl. des avonds omstreeks half acht drongen twee als hadji’s gekleede en met klewang gewapenden inlanders de sociëteit te Djambi binnen, waar zich de controleur, de militaire commandant, de officier van gezondheid Van Heijcop ten Ham, de luitenants Bueninck, Jocobs en Lucher, benevens de ontvanger der in- en uitvoerrechten Jackson bevonden. De amokmaker[s] doodden den officier van gezondheid Ten Ham en brachten den luitenant Bueninck een houw over den rechterbovenarm toe. De aangevallenen beproefden vruchteloos zich met biljartqueues te verweren en namen daarop de wijk naar de benting met uitzondering van den ambtenaar Jackson, die ook wel ontsnapte, maar bij zijn vlucht ernstigs verwondingen bekwam. Het lijk van de gedoode werd door een militair patrouille in de benting gebracht, waar ook de gewonden in de ziekenzaal werden opgenomen. De moordenaars ontvluchtten, na bij hun terugtocht nog een inlandschen schrijver doodelijk te hebben gewond.

Discussie De reacties lijken heel erg op de hedendaagse, legt van de Loo uit. Er ontstond een discussie over de geestesgesteldheid van de daders. Hadden zij in waanzin gehandeld of wisten zij als moslimfanatici precies wat zij deden? Was dit de prijs die je moest betalen met zo’n slappe overheid die de inlanders onvoldoende tuchtigde? De daders zijn overigens ter dood veroordeeld en terecht gesteld.

Amok maakte deel uit van het Aziatische leven. Wie de koloniale pers doorneemt, komt regelmatig berichten tegen over een amokmaker die – meestal met een kris – willekeurig mensen doodsteekt en dan door een of andere gezagsdrager definitief wordt neergelegd. Een alternatief deed zich zelden voor want de amokmaker verkeerde in een soort vervoering, in een vorm van opperste concentratie waardoor hij bliksemsnel werd en oersterk, precies zoals de jongen in de Van den Tempelstraat, die ondanks het taseren overeind bleef. Stephan Zweig schreef in 1922 voor de pinksterbijlage van de Neue Freie Presse in Wenen een kort verhaal, der Amokläufer , dat destijds veel indruk maakte. Hij baseerde de psychologie van zijn verhaal op het werk van Freud, die zo ongeveer alles een seksuele achtergrond toedichtte. Dat paste mooi bij Europese vooroordelen over de zinnelijke inslag van de oosterling die zijn gevoelens op dit gebied niet in de hand had. Nog steeds trouwens lees je de vaststelling dat amok een typisch verschijnsel is voor Zuid-Oost Azië. Toch komt het ook in Europa voor.

Manie furieuse In 2014 schreef de Amerikaanse medisch historicus Edward Shorter daar een heel boek over: What Psychiatry left out of the DSM-5 – Historical mental Disorders today. Hij geeft tal van ziektegeschiedenissen over patiënten die zich door een niet te stoppen interne kracht tot extreem geweld gedwongen zagen. La manie furieuse, noemden Franse psychiaters dat aan het begin van de vorige eeuw. Shorter denkt dat de moderne geestelijke gezondheidszorg haar voordeel zou kunnen doen met die ervaringen van vroeger.

Ook nu weer zal aan de borreltafel, op het internet of in ’s lands vergaderzaal de vraag worden gesteld: “Was dit waanzin of een daad van terreur?” En dan is het het een of ander. Wie denkt dat we te maken hadden met een patiënt, wordt vervolgens uitgemaakt voor wegkijkende linksgekkie. “It is the islam, stupid”, zal triomfantelijk worden geschreeuwd. De reactie van GeenStijl is in haar emotionaliteit en woede kenmerkend. Daarna gaat men over tot de orde van de dag tot het volgende incident zich voordoet.

Toch kennen we allemaal voorbeelden van psychisch gestoorden die denken dat ze afgeluisterd worden, dat de AIVD achter ze aanzit, dat ze omgeven worden door duivels of dat ze achtervolgd worden door de iluminati. Mensen kleuren hun wanen in op grond van hun voorkennis. Als die een religieus karakter draagt, is het niet verwonderlijk als dat er ook uitkomt. Waar het hart vol van is, daar loopt de mond van over. Die man op het balkon was zo gek als een deur. Tegelijkertijd riep hij vol overtuiging “Allahoe Akhbar”.

Waanzin Er is een verschil tussen zo’n maniak en iemand die na rijp beraad een vrachtwagen steelt om op een menigte in te rijden. Hoewel… Ook zulk een persoon kan misschien wel interne stemmen gehoorzamen die hem bevelen op deze manier de wereld te redden. Wie weet. Maar vaak genoeg is het volstrekt duidelijk dat het waanzin was die iemand tot een terreurdaad dreef. Allahu Akhbar roepen maakt iemand niet vanzelf compos mentis. Neem Karst T. of de massamoordenaar in het winkelcentrum van Alphen aan de Rijn? Waren zij ineens geestelijk normaal geworden als ze er ‘God is groot’ bij hadden geschreeuwd?

In ieder geval leert het incident uit mijn buurt opnieuw dat de geestelijke gezondheidszorg onvoldoende in staat is signalen op te pakken van patiënten die het gevaar lopen in een toestand van amok te raken. Dat kun je niemand kwalijk nemen. Het is geen beschuldiging. Het is een constatering. Wij moeten leren la manie furieuse tijdig te onderkennen. Dat scheelt misschien slachtoffers. Als we elke religieus aandoende gewelddaad meteen tot weloverwogen terroristische daad uitroepen, missen we wellicht juist de personen in wier beschadigd brein de tijdbom van de amok tikt. Dan staat er ineens iemand met een bijl op het balkon die al lang in behandeling was.