Vijf lessen van de coronacrisis

Never waste a good crisis. Nog nooit hebben wij die uitspraak zo vaak gehoord als de voorbije maanden. Het vervelende is alleen, dat er zoveel mensen met elk hun eigen doelen zijn, dat de crisis voor wel heel veel doeleinden ingezet wordt. Er wacht ons na de crisis blijkbaar een volledig duurzame wereld waar economische groei toch mogelijk is. Maar helaas, het resultaat is dat er vermoedelijk niets verandert en dat zo snel mogelijk terug naar business as usual het leidende adagium wordt. En dat is jammer.

De crisis inzetten voor een positieve spin-off kan effectiever, als we ons beperken tot wat een crisis ons leert en alleen daarop inzoomen om te veranderen. De huidige crisis leert ons vijf dingen:

1. De kwetsbaarheid van globalisering is vooral een economische kwetsbaarheid. We slepen goederen en halffabricaten de hele wereld over. Vanuit milieu en klimaat al een dubieuze activiteit, maar we zien nu ook dat arbeidsuitval in een ver land gevolgen kan hebben voor assemblage en productie elders op de wereld. Een auto zonder handvatten kan je nou eenmaal niet afleveren. Het gesleep met goederen over de hele aardbol is niet alleen kwetsbaar, maar de scheepvaart is ook nog eens één van de meest vervuilende menselijke activiteiten voor zowel klimaat als milieu. Eens te meer wordt aan alle kanten duidelijk, dat het local-for-local principe – het zo lokaal mogelijk houden van economische activiteiten – nieuwe aandacht verdient. Het reduceert de genoemde logistieke kwetsbaarheid en het klimaat en milieu varen er – door niet te varen – wel bij.

Het begrip local is grofweg te typeren van om de hoek tot binnen Europa, afhankelijk van waar we het over hebben. Een aantal zwaar belastende industrieën, zoals de voedselindustrie, intensieve veeteelt, kippenfarms, nertsen, importeren en exporteren van bloemen: de wijze waarop dit nu plaatsvindt zal de komende jaren om het even gereduceerd moeten worden. Gelukkig is de kennis die ons land uniek maakt in zichzelf ook goed te exporteren. Het bedrijf Foodventures toont aan dat er ook heel goed kassen en kennis geëxporteerd kunnen worden, zoals recentelijk naar China, eerder naar Georgië en Kazachstan. Door dit te doen, hoeven we de goederen niet te verslepen, maar stimuleren we local-for-local elders. De productie van textiel (dus ook mondkapjes e.d.) willen we graag weer binnen Europa borgen, net als medicijnproductie. We hebben gemerkt wat de impact is van globalisering in termen van afhankelijkheid. En hoe wrang is het, dat we het nu moeten halen uit het land dat ons het virus heeft bezorgd. Het lokaal produceren van halffabricaten in eigen land of in elk geval binnen Europa, stimuleert ook nog eens de Europese economie. Het gaat om keuzes durven maken. Niet uit protectionisme, maar vanuit gezond verstand. Lokale initiatieven zoals Boeren en Buren, Doe’alitie, Beebox, Heerenboeren; zij zullen ook bijdragen aan besef en gedrag.

2. De ministers Hoekstra en van Nieuwenhuizen hebben miljardensteun aan KLM toegekend, vanwege het economische belang van deze luchtvaartmaatschappij. Niet alleen is het onverstandig om te investeren met publieke middelen in een bedrijf dat vermoedelijk nooit meer de omzetten zal halen die het ooit deed, maar deze omzetten waren ook nog eens gebaseerd op notabene staatssubsidies, zoals vrijstelling van accijns op kerosine en vrijstelling van BTW op tickets. We waren dus al publieke middelen aan het stoppen in niet-rendabele activiteiten, maar ook waren de prijzen voor vliegen daardoor veel te laag ten opzichte van de reële kosten. En als we nog scherper zijn, heeft de luchtvaart ons momenteel vele tientallen miljarden – wellicht zelfs honderdtallen miljarden – wereldwijd gekost aan economische schade, als gevolg van het vrijelijk over de wereld verspreiden van een dodelijk virus. En door klimaatopwarming is het vooruitzicht op meer virussen als deze realistisch, zoals wat er nog vrij kan komen uit de smeltende permafrost. Kortom, naast een menselijk perspectief verdient de luchtvaart ook vanuit een economisch perspectief een mondiale herbezinning, met een wat langere horizon dan die van Hoekstra en van Nieuwenhuizen.

Deze zwaar gesubsidieerde luchtvaart en de irreële prijzen daarvan zijn de afgelopen decennia een verworven recht geworden, waardoor er verzet is om de reële kosten te berekenen en de mobiliteit terug te dringen. Maar we weten dat de crisis hiervoor nu wel een aanzet biedt. De intelligente lock down heeft gewerkt. Mensen kunnen door crisis hun gedrag aanpassen. En hoewel we nu een tijdelijke terugval in dat gedrag zien, zal de angst voor een tweede golf heus zijn werk gaan doen. Bij de nieuwe normaal die we willen bereiken, hoort niet alleen in de ellenboog niezen en om iemand heenlopen, maar daar hoort ook andere mobiliteit bij. Juist de crisis biedt een prima aangrijpingspunt om de reële kosten te vertalen naar reële prijzen voor tickets, het schrappen van vluchten voor een afstand van minder dan 750km en het kritisch bekijken van luchthavens met een hub-functie, zoals Schiphol. Wordt vliegen daardoor weer iets elitairder? Zou kunnen, maar alles wat je reëel beprijst brengt dit met zich mee. Kost het banen? Nee, niet als je slim bent en van Schiphol tegelijk een belangrijk spoorknooppunt maakt. Dat vraagt inderdaad om visie, dus stem op de juiste partij.

3. In veel landen met een beperkt of ontbrekend sociaal vangnet heeft het virus de kloof tussen kansarm en kansrijk ongenadig blootgelegd. Mensen die vanuit hun financiële situatie zich domweg geen lock-down kunnen veroorloven, toch moesten werken en daarmee een levensbedreigend risico liepen en lopen. Zelfs in Nederland zijn hier voorbeelden van, zoals zelfs bij sekswerkers. Sociale ongelijkheid is in zichzelf al onwenselijk, maar als deze ongelijkheid ook leidt tot levensbedreigende risico’s, dienen we ons nog eens extra achter de oren te krabben. En ook hier speelt op de achtergrond nog een economisch belang. Vaak hebben we het over productiepersoneel, dat van vitaal belang is in de value chain van bedrijven. Handvatten van auto’s worden niet geproduceerd door hoog opgeleide managers. Deze crisis vraagt om een brede discussie, in het verlengde van Piketty, over de vermogens- en inkomenskloof. Over het basisinkomen en over het menselijke aspect van het doorgeschoten kapitalisme.

En let wel, de laatste maanden hebben de vele regelingen al aangetoond dat het kan. Dat er politieke keuzes mogelijk zijn om mensen te beschermen, ook economisch en financieel. De crisis heeft de kwetsbaarheid van hele bevolkingslagen aangetoond, als gevolg van onevenwichtige verdeling van kansen, inkomens en vermogen. Dat creëert een belangrijk momentum, om vanuit de politiek een breed debat te entameren, over basisinkomen, vlaktaks en internationale synchronisatie (vooral binnen de EU). Over het vervangen van toeslagen voor een eenvoudiger belastingstelsel. En over hoe we omgaan met kansarme groepen binnen onze samenleving, die we in veel opzichten – wellicht ongewild en onbedoeld – hebben laten hangen de afgelopen decennia.

4. Overbevolking lijkt een thema non grata te zijn. Vooral onder religieuzen iets waar niet over gesproken wordt. Toch ligt overbevolking ten grondslag aan de meeste mondiale crises die we momenteel hebben. De aanslag op ons klimaat en milieu zijn een indirect gevolg van een alsmaar uitdijende mensheid. En virussen houden van overbevolking, want ze vinden zo veel gastheren en -vrouwen. De non grata moet van dit thema af.

Hoe lastig het onderwerp ook is, de kop in het zand blijven steken is zinloos en vooral gevaarlijk. Bevolkingspolitiek is historisch beladen, maar verdient toch nieuwe aandacht. Gelukkig zijn er organisaties als de Wereldbank, de National Academy of Sciences en de Royal Society of London die erover hebben gerapporteerd, en wetenschappers als David Attenborough, Peter Singer en Jane Goodall publiceren erover. Maar de Chinese geboortepolitiek heeft een lelijk spoor getrokken en het recht van vrouwen om zelf over eigen lijf te gaan is volkomen terecht. We zullen dus met de grootst mogelijk voorzichtigheid moeten nadenken over de groei van de wereldbevolking. Binnen die discussie moeten we ook goed kijken naar de klimaat- en milieubelasting per capita van de bevolkingen. Die is per burger in de VS namelijk 16.500 keer hoger dan die van een Somaliër. Dat maakt de discussie ook niet gemakkelijker. En dan hebben we het nog niet gehad over migratiestromen, geopolitiek en mensenrechten als onderdeel van deze discussie. Maar hoe precair ook, de discussie moet worden geagendeerd en worden gevoerd.

5. SARS uit Guangdong (2003), Corona uit Wuhan (2019). China heeft inmiddels een reputatie wanneer het gaat om de ‘productie’ van dodelijke virussen. Met 1,4 miljard mensen, bij elkaar gepropt in stedelijke agglomeraties en met een ronduit onhygiënische en wrede omgang met dieren is het geen wonder dat virussen hier van dier op mens overspringen. Het is bedenkelijk dat China geen enkele verantwoordelijkheid wenst te nemen en zelfs boos wordt bij kritiek. Inmiddels is het land, dat bezig is met het opkopen van de wereld, wel verantwoordelijk voor een enorme economische schade en een groot menselijk drama, waarvoor geen enkele verantwoordelijkheid wordt genomen. Deze crisis legt het dedain van China richting menselijke waardigheid en de rest van de wereld pijnlijk bloot. Zo hard als we Duitsland in 1919 financieel straften met enorme herstelbetalingen voor hun verantwoordelijkheid voor WW I (te hard bleek achteraf), zo weinig hoor ik nu over de aanpak van China in de te nemen verantwoordelijkheid voor deze mondiale menselijke en economische crisis.

De geopolitieke verschuivingen zijn vermoedelijk onomkeerbaar en Trump doet er alles aan om de dominantie van de VS de nek om te draaien. Dit geeft autocratische bestuurders een signaal dat ze onaantastbaar zijn, of het nu gaat om China, Rusland of Turkije. Dit levert niet alleen een machtsverschuiving en een economische verschuiving op, maar leidt er blijkbaar ook toe dat we hen niet meer durven aan te spreken op onverantwoordelijk gedrag met een mondiale impact. Europa staat erbij als Chamberlain in 1938. Maar juist de Duits-Franse as zou de lead kunnen nemen, in samenwerking met de VN en met de SDG’s in de hand. Wat nietsdoen is geen optie.

Het is tijd om de learnings van de crisis om te zetten in acties. Niet meer, maar ook niet minder.

Bruno Braakhuis Meino Zandwijk