Verzet je tegen de extreemrechtse machtsovername

Komende maandag, 100 jaar nadat Mussolini zijn fascistische dictatuur vestigde in Italië, treedt Trump aan als president van de Verenigde Staten. Het is de zoveelste ramp die de wereld wacht. Volgens Dominique de Villepin, oud-diplomaat en voormalig premier van Frankrijk, worden we momenteel geconfronteerd met een historische shock, een periode die hij vergelijkt met de grote wereldgebeurtenissen “die niet alleen de loop der geschiedenis veranderden maar de kijk op wie we zijn als mens”.

We zijn een verwarde planeet. Van de Romeinen wordt wel gezegd dat hun beschaving ten onderging aan loodvergiftiging van het milieu, waardoor ook hun IQ drastisch afnam. Ik vraag me inmiddels af of ons niet iets soortgelijks overkomt nu gif tot in alles is doorgedrongen. PFAS zit overal in de grond, nanodeeltjes plastic zweven door onze bloedbanen en inademen van schone lucht is voor de meeste mensen een ongekende luxe.

Na de Tweede Wereldoorlog werd gedacht dat het fascisme nooit meer mocht terugkeren maar de geschiedenis leert dat - een deel van - de mensheid geneigd is dezelfde fouten steeds opnieuw te maken. De voorloper van de Europese Unie werd opgericht om te voorkomen dat Duitsland en Frankrijk, met in hun kielzog tal van buurlanden, ooit opnieuw oorlog zouden gaan voeren. Dat is gelukt maar nu zie je dat extreemrechts juist dit Europese verbond kapot wil maken.

Natuurlijk zijn er lezers die nu 'ho ho' denken, die dit allemaal te overdreven vinden. Want zo erg is het toch niet? Dergelijke reacties horen ook bij de geschiedenis. “Zo begint het fascisme. Het zegt nooit zijn naam, het kruipt, het zweeft en als het een klein beetje zijn neus laat zien, zeggen mensen: Is dat het nou? Geloof je dat? Je moet niet zo overdrijven! En dan op een dag slaat het je vol in je gezicht en is het te laat om het nog te kunnen verdrijven.” Het citaat is van de ervaringsdeskundige Françoise Giroud (1916-2003), Frans verzetsstrijdster, journaliste en latere politica. Het wordt aangehaald op de eerste pagina’s van Résister, een helder geschreven, beknopt boek over de dreigende machtsovername door extreemrechts. In Frankrijk prijkt het bovenaan de bestsellerlijsten en zijn er in korte tijd 150.000 exemplaren van verkocht. Journaliste Salomé Saqué heeft daarmee ongeveer evenveel lezers als de bestseller van de extreemrechtse leider Jordan Bardella van RN, de partij van Le Pen. Dat schetst de situatie. De democratische krachten waren altijd ruim in de meerderheid ten opzichte van extreemrechts maar dat is veranderd, mede omdat ‘gewoon’ rechts steeds vaker met ultrarechts samenwerkt, zoals de VVD en NSC dat doen met de PVV. Maar ook door de houding van de media.

De opmars van extreemrechts die internationaal plaatsvindt, is eind vorige eeuw begonnen in Frankrijk met de eerder deze maand overleden Jean-Marie Le Pen. ““Zonder Jean-Marie le Pen geen Meloni als premier in Italië en geen Wilders in de regering in Nederland. Hij was de baanbreker en daarvoor moeten we hem eren,” verklaarde de Belgische extremist Filip De Winter bij het overlijden van de man die veroordeeld werd wegens antisemitisme. Die internationale banden zijn een vaak veronachtzaamd aspect, de extreemrechtse partijen profileren zich allemaal als nationalistisch maar werken over de grenzen nauw samen. Er is in Nederland geen politicus die zich zo in het buitenland profileert als Geert Wilders.

Het ultrarechtse netwerk dat zich meester maakt van de wereldmacht wordt gefinancierd en gesteund door miljardairs die met dat doel media hebben opgekocht. In Nederland zijn de ogen gericht op Elon Musk of Jeff Bezos maar in Frankrijk is de miljardair Vincent Bolloré al langer bezig extreemrechts aan de macht te helpen. Hij koopt tv-stations, bladen, kranten, uitgeverijen en zelfs boekhandels op. Zijn extreemrechtse CNews is de meest bekeken nieuwszender. Saqué beschrijft hoe hij zo het publieke debat kan sturen door al die media elkaar te laten bestuiven. Het boek van Bardella bijvoorbeeld is uitgegeven door Bolloré, vervolgens schrijven zijn kranten en magazines er artikelen over, die op hun beurt gespreksstof vormen voor praatprogramma’s op zijn tv-zenders. Het boek wordt letterlijk prominent in de etalage gezet door zijn eigen boekhandelketen Relay, die je hier in Nederland ook op stations ziet. Voilà, een bestseller is geboren.

Ja, dat klinkt naar wat extreemrechts juist altijd links in de schoenen schuift, een elite die aan de touwtjes trekt maar dat is juist een kenmerk van deze politieke beweging. Ze beschuldigen de tegenstander voortdurend van wat ze zelf doen. Zo smoren ze kritiek. Toen de term fake news opkwam, ging Trump die gebruiken om hem onwelgevallige mediaberichten aan te duiden. Wilders bestempelt de Tweede Kamer tot ‘nepparlement’ maar heeft ondertussen zelf een neppartij.

Al die gelijkenissen in tactiek zijn geen toeval. De Fransen hebben een term voor de omgeving waarin extreemrechts tot bloei komt: de fachosphère. Facho betekent fascist. Afgeleid van het begrip biosfeer omvat het de hele verzameling van partijen, organisaties, websites, sociale en andere media die elkaar voeden. Saqué laat zien hoe begrippen en denkbeelden daar populair worden en vervolgens tot de gewone media doordringen waardoor het publieke debat steeds meer naar rechts verschuift.

Ze schrijft dat internet een essentiële rol heeft vervuld bij de opkomst van extreemrechts. Dat geldt naar mijn mening ook voor Nederland. Zonder Geenstijl bijvoorbeeld zou Wilders, die er ooit columnist was, waarschijnlijk nooit zo groot zijn geworden. Zij promootten niet alleen zijn standpunten maar goten zijn denkwijze in taal waar (veelal mannelijke) journalisten van gewone media zich graag aan laafden. De woorden die je gebruikt sturen je mening. Daar is weinig aandacht voor. Dat gebrek aan aandacht geldt trouwens ook voor de rol van de Nederlandse mediamiljardair John de Mol die met zijn SBS Wilders aan een monsterzege hielp. Wie de publieke omroep kapot wil maken, moet bij Wilders zijn.

De reguliere media hielpen het imago van Wilders te ontdoen van extremisme, zoals bijvoorbeeld Eva Jinek die hem interviewde over zijn katten. Je raadt nooit hoe de Franse media Marine Le Pen acceptabel hebben gemaakt. Ja, via haar katten.

De probleemontwijkende houding dringt in alle aspecten van de berichtgeving door. Wilders is bijvoorbeeld onmiskenbaar een enorme drammer, die net als andere extreemrechtse politici onophoudelijk op dezelfde punten blijft hameren. Toch wordt hij in de media of commentaren nooit als een drammer neergezet. Rob Jetten daarentegen…

Hetzelfde geldt voor leugens. Extreemrechts grossiert in liegen - “mijn tweet klopt” - maar dat wordt zelden benoemd. Terwijl er meer op het spel staat dan de waarheid. Saqué haalt Voltaire aan: ‘Zij die u in onzin kunnen laten geloven, kunnen u ook aanzetten tot wreedheden.’

Het is niet louter de schuld van de media, de opmars kon ook plaatsvinden omdat de geesten op een andere manier rijp waren gemaakt. Extreemrechts voedt zich met verdeeldheid en het wereldwijd heersende neoliberalisme, dat het hyperindividualisme promoot, legde daar de afgelopen decennia de voedingsbodem voor. Iedereen werd concurrent van elkaar gemaakt.

Résister, dat net iets meer dan 100 pagina’s telt en voor 5 euro over de toonbank gaat, geeft geheel in de geest van de titel ook adviezen over hoe je je kunt verzetten. Een belangrijke rol daarin is weggelegd voor, je raadt het nooit, de media. Die moeten stoppen met hun streven naar zogenaamde neutraliteit. Vanwege die neutraliteit wordt veel niet benoemd, bijvoorbeeld dat Wilders extreemrechts is en uiterst gevaarlijke plannen heeft. Het leidt er ook toe dat als er over extreemrechts wordt gesproken er al snel wordt gedaan of er net zo’n groot extreemlinks bestaat. Wat niet het geval is.

Saqué kiest in plaats van neutraliteit voor eerlijkheid. Ze vindt het haar plicht het publiek volledig te informeren en zaken niet te verzwijgen of te negeren uit angst niet neutraal te zijn. Haar ijkpunt vormen de presidentsverkiezingen van 2002 toen Le Pen een wereldwijde schok veroorzaakte door de tweede ronde te halen. Alle democratische krachten, van links tot rechts en inclusief de media, schaarden zich toen achter de - rechtse - tegenkandidaat Jacques Chirac die daardoor glansrijk won. Zo moet de democratie verdedigd worden. Ook door journalisten, die immers een essentieel onderdeel van de democratie vormen.

Aan de lezers geeft ze ook een tip die ik je niet wil onthouden. Koester idealen en draag die uit. Probeer je voor te stellen hoe je zou willen dat de wereld was. Schep nieuwe verhalen, die hoeven heus niet politiek te zijn. Draag ze enthousiast uit, in plaats van alleen maar kritisch te zijn. Als je de opvattingen wilt beïnvloeden zul je het debat moeten veranderen, mensen voor je zien te winnen. Dat geldt over de hele linie.

Saqué roept ook op in gesprek te blijven met mensen die extreemrechts stemmen en ze niet alleen maar te zien als verwerpelijke racisten. Ja, ook die vervelende oom op de verjaardagen. Bedenk hoe je zijn gedachten kunt beïnvloeden en zijn denkbeelden kunt weerleggen. Verlaat je niet op sociale media maar consumeer betrouwbare media, lees goede boeken en deel je informatie met naasten.

Dat laatste is belangrijk omdat veel mensen wanhopig worden van de situatie, zich terugtrekken en nieuws gaan mijden. Dat is juist de bedoeling van extreemrechts, ze willen je murw maken, zorgen dat je je menselijkheid verliest of verstopt. Ze citeert de filosoof Sartre: "Verzet is de weigering om toe te geven aan de moedeloosheid."

Zucht morgen niet als je Trump de eed ziet afleggen. Sta op en ga wat doen.

Résister door Salomé Saqué, 144 pagina's.