Verzet begint hier

In een artikel in Libération over het protest van wetenschappers tegen het kennis vernietigende beleid van Trump en zijn trawanten, treffend gemunt als ‘science friction’, las ik een citaat van de Franse astrofysicus Olivier Berné: “Het is een orwelliaanse tijd, waarin twee plus twee vijf is als Trump dat besluit, waar het nieuws wordt verborgen, de data uitgewist en de wetenschappelijke waarheden verdwijnen”.

Het is natuurlijk steeds om je rot te schrikken, de afgelopen weken bevat ieder nieuwsbulletin voldoende stof voor een dystopische science fiction roman. Maar zoals je bij het horen van het brandalarm toch eerder twijfelt of je je laptop moet meenemen dan zoekt naar de nooduitgang, zo werd ik getroffen door dat ‘twee plus twee is vijf’. Het loste een probleem op waar ik al jaren mee rondloop.

In het Nederlands en ook Engels zeggen we ‘een plus een is twee’. Voor veel mensen is dat een waarheid als een koe maar in werkelijkheid niet. Heel lang geleden las ik in Gödel, Escher, Bach, de vuistdikke bestseller van Douglas Hofstadter die 'iedereen' toen in huis had, dat 1+1 niet altijd 2 is. Voeg bijvoorbeeld een waterdruppel samen met een andere en er vormt zich een enkele waterdruppel, niet twee.

Het maakte me duidelijk hoe voorzichtig je moet zijn met het verklaren dat iets voor de hand liggends ook echt waar is, een voor journalisten essentiële les. Je moet niet alleen kijken naar of iets waar is, maar ook naar of het onwaar kan zijn.

Voor twee plus twee is vijf gaat de dubbelslachtigheid niet op. Het begrip is beroemd geworden door een boek dat ik lang voor Gödel, Escher, Bach las: 1984 van George Orwell. De almachtige Partij van Big Brother die voortdurend de geschiedenis herschrijft als dat goed uitkomt, verklaart 2+2=5 inderdaad tot enige waarheid en de hoofdpersoon Winston Smith wordt opgesloten en net zo lang gemarteld tot hij het gaat geloven. “Vrijheid is de vrijheid om te zeggen dat twee plus twee vier is. Als dat is toegestaan, volgt de rest,” luidt een beroemd citaat.

Wat maar weer laat zien hoe geniaal dit werk is: vrijheid draait om de waarheid, niet om het recht op liegen. De laatste jaren is dat omgedraaid: je moest alles kunnen zeggen, ook als het niet waar is. Een tijd terug zag ik op de Franse tv waar intelligentie toch wat meer wordt gewaardeerd dan in het Amerikaanse amusementsparadijs Asma Mhalla uitleggen dat de vrijheid van meningsuiting is gebruikt als ideologisch wapen om de democratie te slopen. Ik realiseer me nu dat ze meer gelijk heeft dan ik dacht. Ook zij verwijst naar 1984.

De klassieker van Orwell komt dezer dagen in meerdere opzichten tot leven. De bizarre scène in het Witte Huis bijvoorbeeld, waarin je ziet dat Trump en Vance ter plekke van bondgenoot veranderen, de vijand plots vriend wordt en andersom, wordt ook in 1984 beschreven. Maar het is nog hallucinanter dan dat. Een rechtse complotaanhanger beschreef die scène deze week op het fascistisch platform X en dat werd geretweet door… Elon Musk. De wannabe Big Brother verwijst naar 1984 en de toeschouwers zijn in totale verwarring en verbijstering. De fans juichen het toe. Het is een scène die op zich zo weer in het boek past.

Dat is de nieuwe werkelijkheid, er is zo’n tsunami van gekte dat je niet meer weet waar noord of zuid is, licht of donker. Ik hoor van mensen dat ze het nieuws niet meer volgen omdat ze er niet meer tegen kunnen. En dat is precies de bedoeling.

Verzet begint hier: twee plus twee is vier.