Vernieuwing democratie kan niet zonder aandacht voor politieke cultuur

Het kabinet heeft vandaag bij monde van minister Ollongren op de aanbevelingen van de staatscommissie-Remkes gereageerd. “Democratie is niet vanzelfsprekend en behoeft onderhoud”, betoogt de minister van Binnenlandse Zaken en vicepremier in de Volkskrant. Dat noodzakelijk onderhoud heeft primair het karakter van aanpassing van de structuur en spelregels van onze democratie en nationale politiek. Het belangrijker maken van de voorkeurstem, invoering van een nieuwe Wet op de politieke partijen en het eenmaal in de zes jaar laten kiezen van de Eerste Kamer zijn de belangrijkste voorbeelden. Maar zoals elke veranderkundige weet, kan verandering pas écht effectief en duurzaam zijn als structuuroplossingen hand-in-hand gaan met cultuurinterventies. En dat mis ik: voorstellen om de politieke cultuur te verbeteren.

Afrekencultuur Drie jaar geleden vond in Zeist het eerste ‘ Festival Inclusieve Politieke Cultuur ’ plaats. Samen met enkele geestverwanten, verenigd in ‘Daarom Doen Wij Dit’, organiseerden we dit festival als podium voor een dialoog tussen Nederlanders met zorgen over onze democratie. De hedendaagse politieke cultuur valt te typeren als een vrij masculiene cultuur, gericht op macht, zelfprofilering en het uitvergroten van politieke tegenstellingen. Een meer inclusieve politieke cultuur kent meer ruimte voor vertrouwen, saamhorigheid, het overbruggen van politieke tegenstellingen en het ruimte bieden voor gemaakte fouten. Politiek is namelijk mensenwerk en mensen maken fouten, maar in een harde afrekencultuur is er geen ruimte om fouten te maken. Daarmee is er ook geen ruimte van gemaakte fouten te leren. Ook schrikt deze cultuur potentiële politici af. ‘Daar wil ik niet bij horen’, is een veelgehoord kritiekpunt richting gemeenteraden of Tweede Kamer.

In een ideale politieke omgeving is er dus ruimte voor kwetsbaarheid, zachtheid en vergeving. Zelfprofilering maakt plaats voor zelfreflectie. Debat voor dialoog. Wantrouwen voor vertrouwen. Polariseren voor verbinden. Anoniem lekken voor transparantie. Pragmatisch gezag voor waardengedreven leiderschap. Dat zijn wezenlijke elementen van een politieke cultuur die bijdragen aan een vitale democratie. En daarover dus helaas geen enkel woord in het interview van minister Ollongren.

Ontoereikend Ja, onze democratie verdient zeker onderhoud en is allesbehalve vanzelfsprekend. En daarmee zijn de voorstellen van het kabinet dan ook niet onzinnig. Ze zijn echter wel ontoereikend om te komen tot de daadwerkelijke gewenste verandering. Het creëren van een andere politieke cultuur gaat echter niet vanzelf en kan ook niet via een wetswijziging ontstaan. Wat ik onder andere van het festival uit 2016 heb geleerd, is dat het veranderen van menselijk gedrag in de politieke arena veel experimenteerwerk vraagt. Proberen, fouten maken, leren, verbeteren en opnieuw proberen. Experimenteren met bijvoorbeeld een antagonistisch gesprek; een goed gesprek tussen politieke tegenstanders, bedoeld om elkaar beter te begrijpen en je in de ander te verplaatsen. Maar ook het bij de vorming van college- of raadsprogramma’s diepgaand onderzoeken van gedeelde waarden. En het hervinden van je eigen menselijke intuïtie en vandaaruit je politieke collega als medemens in plaats van als politicus benaderen. Het periodiek evalueren van het eigen handelen als Kamercommissie; na een flink debat aan je collega-politicus vragen: ‘wat hebben we vandaag samen bereikt voor Nederland en wat heeft dit debat met jou als mens gedaan?’

Ja, dit klinkt wellicht soft. En dat is ook precies de bedoeling. Ik heb het helemaal gehad met wat sommigen de ‘verruwing en verharding’ van de politiek en de politieke omgangsvormen noemen. Voor mij is het de hoogste tijd voor een ander soort politieke cultuur als drager voor vernieuwing van onze democratie als geheel. Ik hoop van harte dat de Tweede Kamer deze invalshoek betrekt in haar dialoog met minister Ollongren over vernieuwing van onze democratie.