Van de succesvolste schrijver van Nederland heb je waarschijnlijk nog nooit gehoord

Soms als het debat weer eens gaat over de kloof, de diplomademocratie, de bubbels (nee, niet om te drinken), de politieke apathie en het hele rijtje andere benamingen voor een samenleving waarin het samen ontbreekt, denk ik aan Jan Mens. Een enkele keer noem ik zijn naam. Glazige blikken zijn steevast het gevolg. Deels omdat de naam zo’n wonder van eenvoud is, dat het wel een verzinsel moet zijn. En deels om de explosie van onzekerheid: zou ik die moeten kennen, waarvan in hemelsnaam?

Jan Mens overleed in 1967. Hij was op dat moment de meest gelezen schrijver uit de Nederlandse geschiedenis. In nog geen 25 jaar tijd werden er meer dan een miljoen exemplaren van zijn boeken verkocht. En toch heb je nooit van hem gehoord. Zo versluierend kan de geschiedenis zijn.

De Amsterdammer Mens was een meubelmaker die gedwongen door geldgebrek in de jaren ‘30 ging schrijven. Vrijwel al zijn boeken gaan over het leven van ‘gewone’ mensen en de beproevingen die ze moeten doorstaan. Zijn beroemdste werk is De Kleine Waarheid, een trilogie waar begin jaren ‘70 een veel bekeken tv-serie van werd gemaakt. Erkenning kreeg hij nooit. De critici en andere schrijvers moesten niks hebben van zijn werk. Ze vonden het niet meer dan kale vertellingen.

Als je z’n werk nu leest, is het alsof je in een tijdmachine stapt. Het is de taal van bijna 100 jaar geleden, met beroepen die niet meer bestaan. Scheepbeschieters, ketelbikkers, reepgasten. Ze drinken klare en soppen pruim. Het is het leven van mijn grootvader, zakkendrager in de haven.

Ik ben geen letterkundige, noch socioloog maar ik vermoed dat het werk van Mens een sociale humuslaag creëerde. Zijn lezers herkenden zich en leerden over elkaar. Het schiep een band. Dat was niet voor niks, Mens was een overtuigd socialist en wilde die band scheppen. Ik denk wel eens dat het daar nu aan ontbreekt. Dat er geen boeken meer zijn met die functie. Ik weet te weinig van tv om te weten of daar hetzelfde voor geldt maar in mijn omgeving kijkt iedereen naar buitenlandse series op Netflix. Dat is geen humuslaag maar een onderhoudsvrij terras met betontegels.

Ik moest aan die zelfverzonnen functie van Jan Mens denken toen ik Leuker Kunnen We Het Niet Maken las van Renske Leijten. Het oud-Kamerlid voor de SP beschrijft daarin de lotgevallen van Eva González Pérez, de vrouw die het Toeslagenschandaal aan het licht bracht. Het is een makkelijk geschreven vertelling die ik achter elkaar uit las. Van hoe haar ouders in de jaren ‘60 vanuit een klein dorpje in de Spaanse Extremadura emigreerden naar Eindhoven, omdat de vader daar werk vond als fabrieksarbeider. De tiener Eva wordt tot haar eigen ontzetting naar de huishoudschool gestuurd terwijl ze advocaat wil worden. Ze begint een strijd en weet haar doel te bereiken. Ze trouwt met de zoon van Turkse gastarbeiders en leidt het leven waar hun ouders van droomden. Migranten verhuizen nooit alleen maar voor zichzelf - daar is migratie een te zware opgave voor - maar voor de toekomst van hun kinderen.

De echtgenoot van Eva heeft een succesvol gastouderbureau. Tot op een dag de Belastingdienst moeilijk begint te doen. Om onverklaarbare redenen blijkt er steeds iets niet in orde. Wat er precies niet goed is, wil maar niet duidelijk worden. Eva gaat zich er mee bemoeien. Ze is een vrouw met twee bijzondere karaktereigenschappen: een sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel en een ongekend doorzettingsvermogen. Ze stort zich op de kwestie en weet naar boven te halen dat de staat op onvoorstelbaar wrede wijze met burgers omgaat. Voornamelijk burgers met een migratieachtergrond, wel te verstaan. Haar spit- en graafwerk mondt uiteindelijk uit in het parlementaire rapport Ongekend Onrecht dat leidde tot de val van Rutte III.

Leijten legt in het boek niet de nadruk op de verschrikkingen die de slachtoffers zijn overkomen - die hun werk, huis en zelfs kinderen kwijtraakten - maar op hoe Eva de strijd aanging. Je woont als lezer als het ware in haar huis en ziet met haar verbijstering hoe ze tussen ontbijt en nachtrust laag voor laag van de bureaucratie weet af te pellen tot het monster in al zijn naaktheid wordt blootgelegd. De mensen die al de verschrikkingen aanrichten zijn ambtenaren die gewoon doen wat hen gezegd wordt en niet meer dan dat, op letterlijk een moedige enkeling na. Dankzij hem weet Eva de beerput te openen.

Het is ook een vertelling over gewone burgers die gepakt worden omdat hun ouders of zijzelf in het buitenland zijn geboren. Uit het boek wordt duidelijk dat Eva mede vanwege haar achtergrond zo gedreven is. Niet alleen vanwege het Spaanse temperament, niet alleen omdat ze heeft moeten vechten om advocaat te kunnen worden maar omdat ze van haar vader lessen meekrijgt over de staat als dictatuur. Spanje werd tot 1975 met ijzeren hand geregeerd door de fascistische dictator generaal Franco. Het lijkt me geen toeval dat het Toeslagenschandaal wortel schiet in een tijd dat dergelijke extreemrechtse ideeën over ‘hard aanpakken’ weer salonfähig werden.

Leuker Kunnen We Het Niet Maken is niet bedoeld als roman maar leest wel als een verhaal van Jan Mens. En dat bedoel ik als groot compliment. Om de kloof die de samenleving splijt te overbruggen heb je bewustwording nodig. Dat heeft Leijten goed begrepen. Daarom heeft ze het boek zo geschreven terwijl iedereen zei ‘dat weten we nu toch allemaal al’. Want die aanname is mede oorzaak van de kloof.

Leuker kunnen we het niet maken; door Renske Leijten; 384 pagina's; Xander Uitgevers