Traditioneel links zit klem tussen anti-racisme en rechts-populisme

In 2002 werd ons politieke landschap flink opgeschud met de toetreding van de witte identiteitspolitiek. Lijst Pim Fortuyn en Leefbaar Nederland kwamen uit het niets binnen met 28 zetels, evenveel als PVV, FVD en JA21 vandaag. Ook in de tussenliggende jaren heeft radicaal rechts nooit hoger gescoord: tot op heden is een kleine twintig procent van de uitgebrachte stemmen de max gebleken.

Eveneens in 2002 haalden PvdA, GroenLinks, SP en D66 gezamenlijk 49 zetels. Vandaag zijn dat er 50. Daarentegen behaalden VVD en CDA samen 67 zetels; vandaag zijn dat er met 49 zetels maar liefst 18 minder. In de wetenschap dat de Partij voor de Dieren, DENK, BIJ1 en Volt op talloze thema’s in de meer progressieve hoek zitten, is de veelal getrokken conclusie dat ons land alsmaar rechtser wordt te kort door de bocht. Daarmee is niet gezegd dat traditioneel links niet voor grote uitdagingen staat. Want door de snelle demografische veranderingen hebben biculturele Nederlanders een steeds grotere invloed in het politieke landschap.

2021: traditioneel links gaat onderuit in sterk multiculturele steden ‘Links mist de opkomst van biculturele Nederlanders’ , schreef ik drie jaar geleden in de Volkskrant. Ik betoogde dat PvdA, GroenLinks en SP onvoldoende inspeelden op de snelle demografische veranderingen van onze samenleving. De gemeenteraadsverkiezingen van 2018 waren de directe aanleiding voor mijn betoog, lokale verkiezingen waarbij meer inwoners met een migratieachtergrond mogen stemmen dan bij landelijke verkiezingen. Een jaar eerder was DENK voor het eerst toegetreden tot de Tweede Kamer.

Nu de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 achter ons liggen, kunnen we een nieuwe balans opmaken. En die stemt voor PvdA, GroenLinks en SP niet vrolijk. Hoewel de uitslagen nog niet definitief zijn vastgesteld, groeien de kleine partijen die zich bovengemiddeld op biculturele Nederlanders richten, gestaag door in vergelijking met de Tweede Kamerverkiezingen van 2017. Tellen we de kiezers van DENK, BIJ1 en NIDA bij elkaar op, dan zien we dat deze onder biculturele Nederlanders populaire nieuwe bewegingen in totaal 13,7% van de stemmen in Amsterdam in de wacht hebben gesleept. Daarmee is deze combinatie (hierna voor het gemak DBN te noemen) de tweede ‘partij’ in de hoofdstad.

In Rotterdam heeft DBN vorige week 13,1% van de stemmen behaald. Het DBN-blok eindigde hiermee achter D66 en VVD als derde, met meer stemmen dan PvdA en GroenLinks samen. In Den Haag claimt DBN met 9,8% de vierde plek achter VVD, D66 en PVV, terwijl in Schiedam, Almere en Vlaardingen DBN met respectievelijk 10,7%, 7,5% en 7,4% ook als vierde ‘partij’ uit de bus kwam, opnieuw na VVD, D66 en PVV.

Wat in al deze steden opvalt: PvdA, GroenLinks en SP zijn individueel kleiner dan het DBN-blok. Van de vier grote steden bleef alleen GroenLinks in Utrecht DBN voor, hoewel het blok ook hier 8,2% van de stemmen behaalde. Kijken we naar de voorlopige uitslagen van de gehele provincie Zuid-Holland, de meest superdiverse en bevolkingsrijke provincie van Nederland, dan deelt DBN met 5,1% van de stemmen de vijfde plaats met FVD. Ook hier scoorden PvdA, GroenLinks en SP individueel lager.

Wat betekent dit landelijk? Wat zijn de landelijke consequenties van deze Randstedelijke resultaten? Op het Binnenhof voegt BIJ1 zich naast DENK in het parlement. DENK handhaaft zich met 3 zetels, BIJ1 komt binnen met 1 zetel. Maar wanneer we de percentages van DENK, BIJ1 en NIDA bij elkaar optellen, zit de combinatie dicht op een vijfde zetel. Want met 3,1% van de stemmen eindigde DBN vlak achter de 3,4% van de Christen Unie en ruim boven de 2,4% van Volt en JA21. Vijf zetels die in het verleden voor een fors deel naar het traditioneel linkse blok zouden zijn gegaan.

Welke van de traditioneel grote partijen was dit jaar de grootste concurrent van het DBN-blok? Het zou mooi zijn als die analyse nog kan worden gemaakt, maar mijn vermoeden is dat Sigrid Kaag veel stemmen heeft binnengehaald onder goed opgeleide biculturele vrouwen. En juist daarom ligt er een zware verantwoordelijkheid op de D66-leider om ‘discriminatie en uitsluiting’ voor het eerst in de geschiedenis hoog op de agenda van de nieuw te vormen coalitie te plaatsen. Ook de Kamerzetel die GroenLinkser Kauthar Bouchallikht op eigen kracht in de wacht heeft gesleept, is een bewijs van de groeiende invloed van onze supergemixte samenleving op de verkiezingsuitslag.

Superdiversteit neemt alleen maar toe Van alle Nederlandse steden telt Rotterdam het hoogste percentage inwoners met wat het CBS een ‘niet-westerse migratieachtergrond’ noemt. Leggen we de focus op de jongste leeftijdsgroep, dan zien we dat een kleine 44% van de Rotterdamse jongeren in de leeftijd 15 t/m 34 onder deze CBS-definitie valt. Deze Rotterdamse cijfers zullen de komen jaren ook op kleinere steden van toepassing zijn. Zo ontwikkelt Almere zich tot een van de meest multiculturele steden van Nederland.

Maar misschien is het groeiende aandeel van de derde generatie nog wel relevanter. Deze derde generatie schaart het CBS onder ‘inwoners met een Nederlandse achtergrond‘ en is daardoor lastig meetbaar. Maar de derde generatie zal in toenemende mate toetreden tot het electoraat. Kiezers die met hun van origine buitenlandse naam, of bijvoorbeeld donkere huidskleur, tegen dezelfde vooroordelen in onze samenleving dreigen aan te lopen als hun ouders. Een deel van deze derde generatie heeft vorige week woensdag al gestemd.

Een nieuw verhaal Door deze snelle demografische veranderingen zal traditioneel links een nieuw verhaal moeten ontwikkelen. Bedenk daarbij dat in het huidige gepolariseerde klimaat het met één politieke beweging aanspreken van zowel de PVV- als DENK-sympathisant zo goed als onmogelijk is. Traditioneel links zit daarmee klem tussen anti-racisme en rechts-populisme. Met een fusie tussen PvdA, GroenLinks en SP los je dát dilemma niet op.

Daarentegen moet meer waarde worden gegeven aan de stem van jongeren binnen deze politieke bewegingen. Want juist nieuwe generaties zijn in potentie beter in staat onze steeds gemixter wordende samenleving daadwerkelijk te begrijpen, en op basis daarvan een nieuwe strategie te helpen ontwikkelen.

Omdat de superdiversiteit van de Nederlandse samenleving de komende jaren blijft toenemen, lijkt een afname van de versnippering van het politieke landschap op korte termijn niet waarschijnlijk. Dat heeft niet alleen consequenties voor traditioneel links. Ook CDA en VVD moeten daar op inspelen. In de wetenschap dat zo’n 83% van de kiesgerechtigden vorige week niet op de VVD heeft gestemd, past ook de partij van Mark Rutte bescheidenheid.