Tijd voor een realistisch vluchtelingenbeleid

Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd Nederland geconfronteerd met ongeveer een miljoen Belgische vluchtelingen. Uit die ervaring kunnen nog steeds nuttige lessen worden getrokken.

Van oudsher zijn mensen op de vlucht voor oorlogsgeweld. De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) constateerde dat de grootste natuurlijke vijand van de mens zijn ‘medemens’ is. De juistheid van deze observatie werd ook bevestigd in het oorlogsjaar 1914 toen België, ondanks de neutrale status, betrokken raakte bij de Eerste Wereldoorlog. De Duitse inval veroorzaakte een enorme vluchtelingenstroom.

Aanvankelijk zochten de Belgische vluchtelingen veiligheid in gebieden die nog niet door de Duitsers onder de voet waren gelopen. Uit oorlogsdagboeken blijkt dat Belgische burgers begaan waren met hun trieste lot. De katholieke onderpastoor in Dikkebus, Achiel van Walleghem (1879-1955), noteerde op 20 oktober 1914 de volgende passage in zijn dagboek:  “Wat een droevige stoet! Veel wagens vol kinderen en vrouwen (…) Voorgoed is hun de weg naar huis afgesloten.” 

De Belgische onderluitenant Jean de Lanier (1889-1977) was in eveneens ooggetuige van “beklagenswaardige vluchtelingen”. Op 12 oktober 1914 plaatste hij in zijn oorlogsdagboek wel een belangrijke kritische kanttekening: “Wat me vooral tegen de borst stootte, was dat er ook veel jonge mannen onder die vluchtelingen waren. Ze hadden er beter aan gedaan om samen met ons hun land te verdedigen in plaats van te vluchten (…) Deze lange en schrikwekkende stoet, met al deze “helden” tussen de 18 en 35 jaar, trok richting Holland of richting Oostende.”

Veel Belgische vluchtelingen staken in 1914 uiteindelijk de grens over naar de buurlanden Nederland, Frankrijk en Engeland. Nederlanders waren, evenals de geciteerde onderpastoor, begaan met het lot van Belgische vluchtelingen. Aanvankelijk werden ze gastvrij ontvangen en konden ze rekenen op hulp van de Nederlandse overheid. Ze werden ondergebracht in sobere vluchtelingenkampen of bij particulieren die daarvoor een dagvergoeding ontvingen.

Na verloop van tijd sloeg de stemming echter om, mede als gevolg van de enorme aantallen vluchtelingen die het gastland te verwerken kreeg. De Nederlandse autoriteiten begonnen zich steeds meer zorgen te maken over de omvang en kosten van het 'vluchtelingenprobleem'. Eind 1914 keerden de meeste Belgische vluchtelingen weer huiswaarts.  

Bij de opvang van vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog vielen enkele zaken op. Om te beginnen sloegen vooral ouderen, vrouwen en kinderen op de vlucht. De weerbare jonge mannen streden op het slagveld om hun vaderland te verdedigen. In de tweede plaats weken de meeste vluchtelingen uit naar de buurlanden. Middelen om verder te reizen hadden ze namelijk niet. Ten slotte werden de vluchtelingen (impliciet) aangemoedigd om weer naar huis te gaan op het moment dat de situatie veilig (genoeg) werd geacht. Uiteindelijk keerden de meeste vluchtelingen huiswaarts om hun land weer op te bouwen. In juli 1919 waren nagenoeg alle Belgische vluchtelingen teruggekeerd naar hun vaderland.

Onze solidariteit met de zuiderburen bleek uiteindelijk begrensd te zijn. Daarom is het raadzaam om te pleiten voor een realistisch in plaats van een idealistisch vluchtelingenbeleid met de volgende duidelijke uitgangpunten. Het eerste uitgangspunt is dat alleen de meest kwetsbare vluchtelingen, namelijk vrouwen en kinderen, worden opgevangen. Jonge weerbare mannen hebben namelijk de morele plicht en verantwoordelijkheid om het onrecht in hun vaderland te bestrijden. Vluchten maakt de wereld niet veiliger voor de mensen die achterblijven.

Het tweede uitgangspunt is dat vluchtelingen in de regio worden opgevangen. Dat is wereldwijd ook de meest gangbare praktijk. Volgens de UNHCR wordt 85 procent van alle vluchtelingen de regio opgevangen. Het begrip regio kan op verschillende manieren worden gedefinieerd. Een ruime definitie is goed verdedigbaar en impliceert het opvangen van vluchtelingen op het eigen continent. Hoe verder vluchtelingen van huis worden opgevangen, hoe groter het gevoel van ontheemding en vervreemding. Daar heeft uiteindelijk niemand baat bij.

Het derde uitgangspunt is dat de opvang van vluchtelingen per definitie tijdelijk is, met de kanttekening dat tijdelijkheid ook een kwestie van jaren kan zijn. De ‘opvangkampen’ waarin Belgische vluchtelingen werden opgevangen lieten in veel opzichten te wensen over. Wel kan het raadzaam zijn om vluchtelingen in grootschalige, flexibele en menswaardige opvangdorpen op te vangen, zodat voorzieningen (psychologische ondersteuning, zorg en onderwijs) effectief en efficiënt georganiseerd kunnen worden voor vluchtelingen. In Denemarken worden bijvoorbeeld opvangdorpen opgetrokken rond leegstaande grote complexen om Oekraïense vluchtelingen op te vangen. Naar verwachting is er ook voldoende draagvlak voor parallelle opvang, omdat deze benadering bestaande problemen in de samenleving, bijvoorbeeld de overbelasting van het onderwijs en de krapte op de huizenmarkt, niet nodeloos vergroot.

Waar het aan ontbreekt bij het huidige vluchtelingenbeleid is visie en daadkracht. Als gevolg daarvan worden gastlanden nu keer op keer ‘overvallen’ door vluchtelingenstromen en worden vluchtelingen geconfronteerd met onzekerheid en ad-hoc noodmaatregelen. Het is belangrijk dat burgers van gastlanden en vluchtelingen weten waar ze aan toe zijn. Uiteindelijk is dat humaner dan het bieden van valse hoop. 

Dr. Dennis de Kool is bestuurskundige en heeft een bijzondere belangstelling voor oorlogsdagboeken en -brieven die tijdens de Eerste Wereldoorlog werden geschreven door burgers en soldaten.