Syrië en Irak zijn het niet waard te worden gered

In het Midden-Oosten ontvouwt zich het bloedige slotbedrijf van een koloniaal drama. ISIS eist daarin een ijselijke hoofdrol op. Een overtuigende strategie om deze beweging te verslaan is nog steeds pijnlijk afwezig, krijgshaftige verklaringen en verhevigde luchtaanvallen ten spijt. Hoog tijd de ongemakkelijke waarheid onder ogen te zien: niet alleen zijn Syrië en Irak vrijwel reddeloos verloren, ze zijn het ook niet waard te worden gered.

Een op non-interventie gericht beleid is het minste kwaad. Onze humanitaire plicht mogen we niet verzaken, maar noch militair, noch diplomatiek valt er wezenlijk iets te bereiken. Het oude adagium don’t do stupid stuff verdient dringend herwaardering, omdat in die uitspraak, waar president Obama ook om is verguisd, het inzicht doorklinkt dat sommige historische processen door geen grootmacht in gewenste richting zijn om te buigen.   

Dat aanhangers van ISIS geen ‘ware’ moslims zijn is ondertussen een nutteloze bewering – zij het minder schadelijk dan de bewering dat juist zij de ‘ware’ islam vertegenwoordigen. ISIS op een essentialistische manier uitleggen en veroordelen houdt in: graaf niet te diep, en verkoop dat als het durven benoemen van een kwaad dat met open vizier moet worden bestreden. Bestempel als intellectuele lafheid een genuanceerder standpunt – bijvoorbeeld dat er geen ‘ware’ islam is, net zo min als er een ‘waar’ christendom of jodendom is, en dat religieus geweld ook oorzaken kent buiten het geloof. De intellectuele luiheid van essentialisten kan ons nog duur komen te staan.

Toegegeven, de Koran gaat over oorlog. Dat heeft het boek gemeen met het Oude Testament. Net als Mohammed was Mozes een legerleider die een oorlogsgod gehoorzaamde. Vraag fanatieke joodse kolonisten of het gerechtvaardigd is mensen te verdrijven omwille van de Thora, en het antwoord is dus ja. Wie echter zegt dat dit het ‘ware’ jodendom is, krijgt last, en niet ten onrechte.

Zeker, islamitisch terrorisme is de meest wijdverbreide vorm van religieus gemotiveerd geweld. Bovendien loopt de islamitische beschaving achter. Waarom? Vanwege een samenspel van geografie, historische coïncidenties, en algemene kenmerken van de islam als egalitarisme en collectivisme, die hebben geleid tot theologische verstarring. Een te ingewikkeld verhaal voor essentialisten.

Daarnaast zijn veel mensen in de derde wereld boos. Boos op het Westen, om redenen die niet allemaal irrationeel zijn, of cultureel bepaald. De islam is de effectiefste katalysator van die woede. De islam kent in het Westen veel minder aanhangers dan daarbuiten en is dus een bindende en polariserende kracht. 

Belangrijk is te weten dat ISIS ook legitimiteit geniet onder moslims die de methoden van de beweging verafschuwen. Net zoals Europees populisme ook weerklank vindt bij mensen die op iets anders stemmen. Die legitimiteit stoelt in de eerste plaats op het streven af te rekenen met het verraad van Sykes-Picot, de Brits-Franse overeenkomst  die het Midden-Oosten in koloniale invloedssferen opdeelde, hoewel de Arabieren onafhankelijkheid was beloofd in ruil voor steun in de oorlog tegen het Osmaanse rijk. 

De kunstmatige staten die deze overeenkomst baarde, zoals Irak en Syrië, is ISIS bezig te verwoesten. Een proces dat vermoedelijk niet is te stuiten, aangezien de constructen waar ‘Irakezen’ en ‘Syriërs’ nooit om vroegen niet levensvatbaar zijn gebleken zonder tirannie.

De geschiedenis van interventies na de Tweede Wereldoorlog leert ons ook twee dingen. Ten eerste dat interventies vrijwel altijd voornamelijk uit eigenbelang worden uitgevoerd. Ten tweede dat ze meestal niet het gewenste effect sorteren. Het is onzinnig mislukte staten (Syrië, Irak) met mislukt beleid (interventies) te willen redden. Het zou wellicht iets anders zijn geweest als Syrië en Irak door een ander land waren aangevallen, zoals Koeweit in 1990 door Irak, waarop de VS met een reeks bondgenoten min of meer succesvol intervenieerde. Syrië en Irak hebben zichzelf de oorlog verklaard – en in Irak is dat proces in gang gezet door de moeder van alle rampzalige interventies na Vietnam: de oorlog van de VS in 2003 tegen Irak. 

Een tweede legitimiteitsbron van ISIS is de islamistendroom van een gemoderniseerd kalifaat. Idealiter – dus anders dan bij ISIS – is dat een theocratische democratie waarin het volk de uitvoerders van de sharia kiest en controleert.  Een utopie? Zal best, maar laat mensen hun eigen geschiedenis schrijven: ook dat is een manier je tegen ISIS, dat in alle redelijkheid geen existentiële bedreiging is voor het Westen, te verdedigen. Vecht in ieder geval niet tegen de beweging als lokale actoren dat slechts mondjesmaat doen.

De ondergang van Syrië en Irak is het bewenen niet waard. Ondanks – of juist door – de schokkende dodentallen. De wereld is geen matrix voor Westerse bedenksels. Dat het Westerse model het beste is, doet niet ter zake. Het is niet op te dringen en bovendien gunnen we het anderen alleen als het ons schikt. 

Geef vreedzame burgeractivisten in de regio discreet geld en middelen. Geef de Koerden luchtsteun als het werkelijk moet. Grijp humanitair in wanneer bepaalde groepen in het nauw komen. Bied vluchtelingen ruimhartig een veilige haven. En bedenk: niet de kans krijgen je eigen geschiedenis te schrijven, dat raakt aan de kern van veel conflicten in de wereld. Dat is een diepe bron van woede. Dat is ISIS.

Carl Stellweg is mede-oprichter van het Grote Midden Oosten Platform.

cc-beeld: Stuart Rankin