Sociale media maken mensen geestelijk ziek, maar waarom?

Mirjam Vriend en Bram Bakker corresponderen maandelijks over de geestelijke gezondheid.

“De sociale media zijn in handen van schurken”. Dat is de algemene mores nu wel. En het klopt dat er steeds meer vieze, manipulatieve strategieën boven water komen. Maar… wij zijn er ook nog… Wij, de onschuldige, argeloze gebruikers.

Vermooiing Ik ken een vrouw die hartstikke depressief is. Veel dagen komt er weinig uit haar handen -wat ik haar niet aanreken, als ik ergens compassie voor heb is het wel voor depressie-, behalve dan wat ze met ons deelt op Facebook. Daar steekt ze niet onder stoelen of banken dat ze het zwaar heeft, maar haar lijden krijgt wel een heel ander jasje aan. Daar is het opeens een weliswaar zwaar maar vooral verrijkend proces, wat haar vele inzichten en groeikansen oplevert, die ze bloemrijk neerzet.

Dit is geraffineerder dan het ronduit ontkennen van haar realiteit, deze subtiele vervorming. Gevolg: honderden tot duizenden mensen, net zo onzeker als zij, adoreren haar en haar pracht-processen. Vervolgens kijken ze naar zichzelf en raken des te gedeprimeerder, omdat zij helemaal geen revelaties en persoonlijke groei uit hun somberte putten en dus falen.

Ik ken een stel dat het behoorlijk met elkaar te stellen heeft. Ook hier; op Facebook is het een extatische wederzijdse uitwisseling van reflectie, levenslessen en groei. Gevolg; de enthousiaste toeschouwers nemen dit fata morgana als uitgangspunt en raken ontevreden over hun eigen, alledaagse relatie.

Zo ken ik nog vele voorbeelden van een schreeuwende discrepantie tussen tijdlijn en realiteit en jij ongetwijfeld ook, Bram. We jokken ons suf. Overigens neem ik Facebook even als voorbeeld, omdat dit nog steeds het grootste platform is onder de midden-leeftijd tot en met oud in onze maatschappij, bovendien kun je op Facebook enorm uitweiden als je wilt.

We jokken, bedoelen dat niet kwaad, sterker nog; we jokken ook omdat we zelf heel graag willen geloven dat ons leven lijkt op de tijdlijn die we als een volleerd regisseur, producent, belichter, grimeur en acteur in één construeren. De toeschouwer heeft geen idee wie degene achter die blinkende, ronkende tijdlijn eigenlijk is, en ik vrees dat diegene het zelf ook niet meer weet.

Een beroemde schrijver zei ooit: “Het is beter gehaat te worden om wie je bent, dan geliefd te zijn om wie je niet bent.” (Nee, internet, dat was niet Kurt Cobain, dat was André Gide…) Dit motto staat verder van ons af dan ooit, sinds velen van ons de hoofdrol spelen in hun eigen soap.

Eenzaamheid Het mooiste symbool van de eenzaamheid die ontstaat omdat wij zo van elkaar én van onszelf vervreemden, vind ik de selfie. De selfie maakt het oog van een fotograaf overbodig… denken we. Het moet er echter toch uitzien alsof er een fotograaf was. Die schoot ons zogenaamd op een ‘stolen moment’, spontaan, en het was precies het goede ogenblik. Want we waren toevallig net heel flatteus en zo at peace met onszelf. Schuin van boven, lippen een beetje opblazen, nek goed ontspannen want anders zie je dat het een selfie is, achteraf een filtertje erover en het grote hengelen naar bevestiging (van iemand die je niet bent) kan beginnen.

Eenzaamheid. De depressieve vrouw krijgt honderden likes, talloze persoonlijke en lyrische reacties, maar haar deurbel zwijgt.

Wreedheid “Als je in de arena stapt, krijg je op je donder. Je krijgt op je donder van mensen die nooit in de arena durven te stappen maar er een dagtaak van maken om anderen die dat wel doen af te branden.” Mooie woorden van Brené Brown. Met ‘in de arena stappen’ bedoelt ze ‘je nek uitsteken’. Ze voegt er troostend aan toe dat je sowieso een winnaar bent als je het lef hebt om in de arena te stappen, ongeacht de uitkomst, omdat je dapper bent. Die troost is hard nodig, want damn , wat gaan we los op elkaar. Hebben we dat altijd al zo makkelijk gedaan, Bram? Ik denk het niet. Er is zo weinig voor nodig om met name op sociale media het gas in te trappen. Zelfs in mijn buurt-app, bedoeld om elkaar bijvoorbeeld voor gevaar te waarschuwen, is een verbale opdonder nooit ver weg.

Losgaan op anderen is voor sommige mensen troost voor een diepe onvrede, vermoed ik. Ik gooi dat vermoeden er maar meteen in, Bram. We doen dat liefst anoniem, als MaffeMarietje of Repelsteeltje31. We lezen te haastig, doen wat aannames en timmeren kwijlend van woede en genoegdoening op de toetsen waarop het uitroepteken al onleesbaar is afgesleten. Bloed, bloed, we ruiken bloed!

Het is uitstekend dat corrupte CEO’s van sociale platformen onder de loep worden genomen. Maar wat ik hier zojuist beschreef is hen niet aan te rekenen, helaas. Dat doen wij. En we maken elkaar en onszelf er diep ongelukkig mee. We raken totaal de connectie kwijt met wat psychiater Dirk de Wachter zo mooi “de gewonigheid van het leven” heeft gedoopt.

Iedereen verliest.

Zie jij dit net zo zorgelijk in als ik, Bram? Zie je de schade hiervan bij mensen? En zo ja, kunnen we dit weer afleren, of is er tenminste een goed werkend tegengif?

Mijn reactie zou heel kort kunnen zijn: ik ben het volledig met je eens. Maar je verlangt vast wat meer duiding van me… Wel mooi dat je André Gide citeert, een Franse auteur die al zeventig jaar dood is, en grotendeels vergeten. Als je de citaten, die er van hem op het internet staan, leest is hij nog zeer actueel. Op de depressieve mevrouw waar jij het over hebt lijkt me de volgende quote van toepassing: ‘Het is nog moeilijker om eerlijk tegen jezelf te zijn dan tegen anderen.’ En ook: ‘Geloof degenen die de waarheid zoeken, twijfel aan degenen die haar hebben gevonden.’

Op sociale media bestaan weinig twijfels valt mij altijd op. Er wordt met grote stelligheid van alles beweerd, waar dan vaak minstens zo ongenuanceerd overheen gegaan wordt. En, zoals je terecht opmerkt, zonder goed te lezen en vol van aannames. Ik zou er ook de factor tijd nog aan toe willen voegen: eerst iets op je laten inwerken alvorens te reageren, het lijkt een beetje ouderwets geworden. We schieten uit de heup op alles wat beweegt op het internet. Zo snel mogelijk, vooral niet zo bedachtzaam mogelijk. En dan heeft het internet ook nog een perfect geheugen. Alle denkbeelden die je ooit online hebt verkondigd, en die je misschien al lang weer achter je hebt gelaten worden op het wereldwijde web tot in eeuwigheid met jou in verband gebracht.

Ik zat ook nog even te broeden op het fenomeen ‘selfie’. De meeste mensen denken dan aan geposeerde fotootjes die pseudo-nonchalant worden gepresenteerd. Maar is er eigenlijk wel een principieel onderscheid met die stukjes tekst die we over onszelf produceren en die we dan posten? Net als bij die plaatjes gaat er vaak wel wat inspanning aan vooraf om ze naar eigen tevredenheid te boetseren.

Zitten we eigenlijk te wachten op al die zogenaamd diepzinnige onthullingen die mensen over zichzelf doen? Als we eerlijk zijn gaat het meestal om weinig originele gedachten, in het beste geval de spreekwoordelijke ‘oude wijn in nieuwe zakken’. En dan ben ik weer terug bij Gide (dankjewel voor het laten herontdekken van deze man!) die lang geleden al droogjes constateerde: ‘Alles is al eens gezegd; maar doordat niemand luistert, moet men altijd opnieuw beginnen.’

Zouden we niet beter een tijdloos boek kunnen lezen dan de vage stukjes van onze Facebook-vrienden? We draaien elkaar dol, met ons gedrag op sociale media. Je kent ongetwijfeld de documentaire ‘The social dilemma’, die op Netflix staat? Anders zou je die echt nog even moeten bekijken. Sociale media zitten vol met verslavende trucjes, we worden gemanipuleerd om te blijven hangen, vanwege zakelijke belangen bij de bedrijven die erachter zitten. Nog maar een keer die André Gide dan? Hij kreeg niet voor niets ook nog een Nobelprijs: ‘De mens is niet in staat om te kiezen, hij geeft altijd toe aan de sterkste verleiding.’

Nog een laatste dingetje, een van mijn onvermijdelijke stokpaardjes: de narcistische kant van die sociale media. Het jezelf oppoetsen om diepe onzekerheid te maskeren. Je stoer, stevig en stellig positioneren om kwetsbaarheid af te dekken. Het zijn bekende menselijke trekjes, maar sociale media zijn de perfecte instrumenten gebleken om je te presenteren als iemand die je niet bent. Of als iemand die je zou willen zijn. Mensen die online pestgedrag vertonen worden niet zelden in hun echte eigen leven zelf gepest. Het contrast tussen de buitenkant die op sociale media waarneembaar is en de gevoelige binnenkant die we allemaal niet mogen zien wordt steeds groter in de huidige cultuur. ‘Window dressing’ wordt dat ook wel genoemd in het bedrijfsleven…

Wat we eraan gaan doen? We blijven proberen om het bespreekbaar te houden, door wat jij en ik hier doen bijvoorbeeld. We accepteren het niet als een onvermijdbaar gegeven, maar stellen steeds vragen. Niet online, maar in het echte, dagelijkse leven. En vergeet niet: als de zaken zich in ongewenste richting hebben kunnen ontwikkelen is er altijd ook een terugtocht mogelijk, of tenminste een andere richting. Er was eens een bekende schrijver, je raadt nooit wie, die zei: ‘Vooroordelen zijn de steunpilaren van de maatschappij’. Maar de maatschappij, dat zijn wij, en vooroordelen zijn er om bestreden te worden, toch?

Mijn wedergroet is ook warm, Bram