Sinterklaas: de vermoorde onschuld

Hoofdauteur:  Shivant Jhagroe

Sinds de arrestatie van Quinsy Gario, Siri Venning, Steffi Weber en Jerry Afriyie bij de Sinterklaasintocht in 2011 kunnen we er niet meer omheen dat een volksfeest en racisme prima samengaan in Nederland. Ook dit jaar in Maassluis was het weer raak. Tweehonderd burgers die ageerden tegen Zwarte Piet kregen nauwelijks de kans hun vreedzame protest te houden, constateerde ook Amnesty International. Het zwarte masker van de doorgaans witte Piet staat vrijwel onafgebroken ter discussie. Toch is het de makers van het toonaangevende Sinterklaasjournaal weer niet gelukt om de bestelling zwarte schmink te annuleren. De kijker moet worden behouden.

Politici spreken zich steeds vaker uit over de omstreden figuur. We herinneren de lezer aan het pijnlijke televisieoptreden van Halbe Zijlstra (VVD) in het programma Pauw dit najaar, voor wie de Schoorsteenpiet-oplossing van RTL echt ‘te snel’ ging. RTL zou het Sinterklaasfeest ‘vermoorden’. De kiezer moet worden gepaaid.

Wat daadwerkelijk vermoord moet worden (om in Zijlstra’s oorlogstaal te blijven) is het onschuldige imago van Piet én Sint. De strijd voor de afschaffing van de zwartgeschminkte Piet blijft nodig. Het maakt niet alleen een inclusiever feest denkbaar, maar (en dat is de echte winst) het maakt bewustwording mogelijk van racisme in onze samenleving. Echter, door de nationale hyperfixatie op de helper van de Sint is de Goedheiligman zelf grotendeels buiten schot gebleven. En dat terwijl de discussie rond Piet eigenlijk niet losstaat van de problemen rond Sinterklaas zelf. Er zijn wel degelijk ‘Sintproblemen’, we noemen er drie:

Sinterklaas buit uit Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) rapporteert jaarlijks over de uitgaven rond Sinterklaas. In 2014 bleek dat er voor 1,2 miljard euro aan speelgoed en spellen werd gekocht. Ruim de helft daarvan werd geïmporteerd uit China. Zoals bekend laten de arbeidsomstandigheden in Chinese fabrieken vaak te wensen over, getuige ook recente meldingen van de organisatie China Labor Watch. Desondanks stijgen Sint-verkoopcijfers met 5 tot 10 procent per jaar. Het bijeffect: meer vervuilende transportkilometers en meer weggooi-inpakpapier. Daarnaast eten we met elk Sinterklaasfeest meer snoepgoed en chocola. In 2014 spendeerden we maar liefst 900 miljoen euro. Onze neokoloniale chocoladeverslaving rond Sinterklaas verhoudt zich op pijnlijke wijze tot West-Afrikaanse cacaoplantages die sporen bevat van kinderarbeid en moderne slavernij. En hoewel we weten dat arbeidsellende nodig is voor onze cadeaus en chocola, blijven we kopen.

Sinterklaas sluit uit Sinds enkele jaren stijgt de sociaal-economische ongelijkheid in Nederland. Zo laat de WRR weten dat de inkomensongelijkheid sinds de jaren 1980 stijgt. Ruim 400.000 minderjarige kinderen in Nederland leven in een huishouden met een laag inkomen, stelt het CBS op basis van cijfers uit 2014. Voor ongeveer een derde van hen geldt deze situatie al vier jaar of langer.

De gevolgen zijn eigenlijk schandalig. Naast de dagelijkse uitdagingen kunnen kinderen uit lage inkomensgezinnen minder vaak hun verjaardag vieren en nauwelijks nieuwe kleding kopen, terwijl kinderen uit hoge inkomensgezinnen dit probleem niet ervaren. Uitsluiting op basis van inkomen speelt op vele vlakken (denk ook aan schoolreisjes), maar dit krijgt een bijzonder pijnlijke lading wanneer het gaat om een nationaal feest als Sinterklaas. De eerste schooldag na pakjesavond vragen kinderen elkaar natuurlijk: “…en wat heb jij gekregen?” De vergelijking kan pijnlijk zijn en zelfs reden zijn om zich ziek te melden. Hun ouders zitten al maanden in spanning en geven soms belangrijke zaken op om toch maar met goede presentjes te komen.

Beeld je eens in dat je je kinderen niet hetzelfde kan geven als andere ouders. De druk om mee te doen aan het ‘feest’ en je kinderen niet teleur te stellen is groot. Toch kan niet iedereen gelijkwaardig meedoen. En hoewel we weten dat Sint en Piet uitsluiten, blijven we vieren.

Sinterklaas mystificeert Nederlanders gaan er prat op ‘lekker nuchter’ te zijn. Hoewel we mythes dolgraag ontmantelen en belachelijk maken (religie, anyone ?) blijven we graag vasthouden aan de onschuld van Sinterklaas. Het is ‘maar een kinderfeest’. Echter, elke machtsconstellatie heeft een vriendelijk gezicht nodig dat glimlacht, een ideologisch legitimatie. Het feit dat Sinterklaas een kapitalistische figuur is wordt verbloemd door te verwijzen naar een ‘gezellig kinderfeest’ in oude en nieuwe media, in reclames en in alledaagse gesprekken. De Amerikaanse denker Noam Chomsky (1988) zou dit ‘ manufacturing consent ’ noemen. Oftewel, een strategische productie van draagvlak.

In het geval van ‘onze Sint’ kunnen we stellen dat bepaalde kwesties en vragen onzichtbaar blijven (uitbuiting, uitsluiting), opdat andere zaken gevierd kunnen worden (gezelligheid, gemeenschapszin). Het mooie idee dat de Goedheiligman (arme) kinderen uit naastenliefde cadeaus zou geven (als ‘giften’) blijkt een leugen, een rookgordijn voor de Sinterklaasindustrie. En hoewel we weten dat Sinterklaas een mystificerende figuur is die teert op uitbuiting en uitsluiting, blijven we vieren.

Sinterklaas is kapitalisme De optelsom maakt duidelijk: Sinterklaas is kapitalistisch. Kapitalistisch begrijpen we hier zoals filosoof Achille Mbembe het bedoelt: als economische praktijk gebaseerd op racisme en uitbuiting, inclusief eigen legitimatievertoog. Met Sinterklaas wordt hier natuurlijk niet de Goedheiligman zelf bedoeld, maar de industrie die hem promoot, alle ouders, overheden en scholen die money makers tevreden houden, al dan niet gedreven door oprechte gezelligheid. Maar wat zijn de dwarsverbanden tussen de problematische figuren van Zwarte Piet en de Sint? Waar raken hun problemen elkaar?

Ten eerste, Zwarte Piet is een raciale stereotypering met koloniale associaties. Deze kwestie wordt nog actueler als we dit in verband brengen met het feit dat we zelf via Sinterklaas moderne slavernij in stand houden. Ten tweede, Zwarte Piet is een culturele uitsluitingspraktijk. Dit kan worden verknoopt met de sociaal-economische ongelijkheid  (lokaal en internationaal) rond de Sinterklaasinkoop. Ten derde, de legitimatie van Zwarte Piet werkt via ‘onze traditie’ en ‘een onschuldig kinderfeest’. Deze gezelligheidsaura is tegelijkertijd de rechtvaardiging van de Sint als onduurzame en kapitalistische figuur.

Waar is de uitgang? Voordat u ons uitmaakt voor landverraders of in wanhoop roept dat wij u een kinderfeest willen afpakken: wees maar gerust, we menen het toch goed. Zwarte Piet is racistisch en Sint kapitalistisch, maar zij hoeven dat zeker niet te zijn. Het kan anders.

Wanneer we tussendenken , om met Denker des Vaderlands Marli Huijer te spreken, dan kunnen we het Sinterklaasfeest opnieuw vorm en inhoud geven. Tussendenken betekent met aandacht voor en kennis van elkaar, de publieke ruimte inrichten. Gezamenlijk. Het Sinterklaasfeest kan weer echte waarde krijgen door aandacht voor elkaar en verantwoorde consumptie. Bescheiden, persoonlijk en eerlijk. Zonder uitsluiting en uitbuiting. De waarden van gezelligheid en gemeenschapszin worden hiermee alleen maar versterkt.

Gelukkig ontstaan er steeds meer initiatieven voor een inclusiever feest. We zien dat Zwarte Piet langzamerhand ‘Schoorsteenpiet’ wordt. In België is reeds een Pietenpact getekend door tv-zenders en supermarktketens, die gezamenlijk afspreken raciale stereotypering in de ban te doen. Maar het kan nog verder gaan. Denk bijvoorbeeld aan de zogeheten ‘Groene Sint’, een geesteskind van Oxfam Novib uit 2009. De Groene Sint introduceerde een Eerlijke Chocoladeletter – gelijk aan het initiatief van Teun van de Keuken – om daarmee de weg naar slaafvrije chocola populair te maken.

Initiatieven als de Sinterklaasbank en Sinterklaas Bestaat zamelen geld en cadeaus in voor armere gezinnen. Een ander inspirerend voorbeeld is de ‘Nieuwe Sint’, een figuur van acteur Patrick Mathurin. De Nieuwe Sint stelt de racistische figuur van Zwarte Piet ter discussie en pleit voor een feest zonder knecht. Zijn centrale boodschap is er een van gelijkwaardigheid, liefde, vrede en vriendschap.

Initiatieven als Schoorsteenpiet, Groene en Nieuwe Sint illustreren dat het Sinterklaasfeest inspirerend kan zijn. Voor iedereen. Zo kan het feest wel degelijk een mooie praktijk worden, gebaseerd op immateriële waarden als soberheid, liefde en inclusie. Dat zou directe en kleinschalige winst zijn. Bovendien kan Sinterklaas, als we groter denken, een symbool worden om persistente maatschappelijke problemen, zoals racisme, uitsluiting en de onduurzame economie, in samenhang te bespreken. Dat kan voor toekomstige generaties alleen maar voordeel geven. Als dat geen kinderfeest is!

Shivant Jhagroe is onderzoeker en houdt zich bezig met sociaal-technologische innovaties, duurzaamheid en democratie. Bart Mijland is humanisticus en actief op het gebied van duurzaamheid en diversiteit.