Schadelijke traditionele praktijken in gesloten religieuze gemeenschappen

Minister Karien van Gennip van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en minister Robbert Dijkgraaf van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap schrijven een Kamerbrief over het zogeheten Meerjarenplan Zelfbeschikking 2022-2025 om aan een mentaliteitsverandering binnen de gesloten gemeenschappen te werken en de financiële basisvaardigheden van vrouwen in afhankelijkheidssituaties te vergroten. Met andere woorden, een plan om zelfbeschikking te stimuleren. Nog altijd is dit voor een grote groep mensen in onze samenleving namelijk niet vanzelfsprekend. Ik heb wat vragen. Ach, wat zeg ik? Dit is een pro forma-uitspraak. Nee, ik wind me op.

Zeggen waar het op staat en adequaat taalgebruik is essentieel 
Vrijheid om eigen keuzes te maken, bijvoorbeeld te bepalen wie je wilt zijn, waar je in gelooft en hoe je je leven inricht, is voor zoveel mensen zo vanzelfsprekend, dat ze niet kunnen bevatten wat het met individuen, opvolgende generaties en met het collectief doet wanneer dat niet het geval is. Zo hebben ontiegelijk veel mensen binnen de gesloten gemeenschappen, waaronder kinderen, nog altijd dagelijks te maken met vormen van dwang. 

De Rijksoverheid definieert gesloten gemeenschappen zo: “waarin het belang van de gemeenschap boven dat van het individu wordt gesteld”. Klopt, maar dit is wel een uiterst beperkte definitie. Ik zou hier nog een hele reeks kenmerken aan toevoegen. Maar goed, dat is voor nu even niet belangrijk, want anders ga ik zout op alle slakken leggen en zijn we zo een boekwerk verder. Een long read wordt dit al. Wat van belang is, is dat we gesloten gemeenschappen open moeten breken, kinderen veilig moeten houden en mensenrechten moeten handhaven.

Om daar gehoor aan te geven, erkent de overheid dat er ondanks de positieve waarden en gebruiken in de diverse gesloten gemeenschappen, behoorlijk wat sociale controle en groepsdruk voorkomt. Dat leidt tot schending van het individuele zelfbeschikkingsrecht en wordt tastbaar aan de hand van schadelijke praktijken zoals huwelijksdwang, achterlating, vrouwelijke genitale verminking of eergerelateerd geweld. Om niet te spreken over het leed waar lhbtiq+ personen mee te maken krijgen. Let op: de overheid haalt het woord ‘traditionele’ weg tussen schadelijke en praktijken. Nee, dan heb je het niet begrepen. Zeggen waar het op staat en adequaat taalgebruik is essentieel om vooruit te komen. Kortom, schadelijke traditionele praktijken.

Deze praktijken horen nergens thuis, zeker niet in de Nederlandse rechtstaat, vindt de overheid. Prima, maar weer een begrippenkwestie: wil je het echt bevatten, spreek dan niet alleen over sociale controle en groepsdruk. Die bewoordingen voelen aan alsof je een rosétje drinkt in plaats van een volle rode wijn, met ook nog eens driekwart water in het glas geschonken. Ik herhaal wat ik hierboven al noem: spreek over vormen van dwang. Dat is de realiteit.

Meerjarenplan Zelfbeschikking 2022-2025
Samen met maatschappelijke organisaties wil de overheid door middel van een preventieve aanpak culturele onderdrukking in Nederland terugdringen. In de brief lees ik over een amendement van meerjarig €300.000 voor organisaties die strijden tegen culturele onderdrukking die zelfbeschikking willen bevorderen. Het amendement richt zich specifiek op de bevordering van financiële zelfstandigheid van vrouwen in afhankelijkheidsrelaties binnen gesloten gemeenschappen. Want onder andere Pharos, het Landelijk Expertisecentrum Eergerelateerd Geweld (LEC EGG), Andersson Elffers Felix5, het Landelijk Knooppunt Huwelijksdwang en Achterlating, Veilig Thuis en het Verweij-Jonker Instituut hebben de urgentie voor de zaak genoeg kunnen aantonen. Dit aan de hand van cijfers en biografieën (jazeker, waaronder de mijne). Eén verhaal is er al één te veel, lees ik. Dat verzacht me even, want zo is dat.

Maar de verzachting die ik voel, is van korte duur. Want zo lees ik verder: in het Jaarrapport Integratie 2020 van het CBS is te zien dat diverse groepen vrouwen met een migratieachtergrond achterblijven qua sociaaleconomische positie ten opzichte van vrouwen zonder migratieachtergrond.

Verder wordt er gesproken over het Actieplan Arbeidsdiscriminatie 2022-2025. En dan komen de hoofdlijnen van het Meerjarenplan Zelfbeschikking 2022-2025 aan bod: bewustwording rondom de eigen autonomie en persoonlijke vrijheid vergroten, een mentaliteitsverandering binnen gesloten gemeenschappen op gang brengen, financiële zelfredzaamheid stimuleren en opvoedingsvragen ondersteunen die samenhangen met zelfbeschikking. Plus cultureel-religieuze dilemma’s en vraagstukken die spelen bij de rolverdeling tussen jongens en meisjes. Daarna wordt er onderbouwd waarom de Wet Inburgering 2021 gemeenten veel kansen biedt om deze groep beter te ondersteunen. 

Het document gaat verder met wat opsommingen van wat er al wel goed gaat in Nederland aan de hand van alweer een heleboel betrokken partijen. En de plannen om toekomstige professionals cultuursensitief te laten werken. Het liefst evidence based leren uit de praktijk om processen te verbeteren en zo snel mogelijk draagvlak bij alle samenwerkende partijen te stimuleren. Dit voor duurzame inbedding. Jadijadija…

…Voor de uitvoering van dit meerjarenplan is in totaal € 1,2 miljoen beschikbaar in de periode 2022-2025.

Het probleem zit hem in ‘migratieachtergrond’ en ‘cultuursensitief’. Mijn hemel.

Grote groep in alle ‘geuren en smaken’
Goed, een uitstekend plan uiteraard en persoonlijk sta ik er voor tienduizend procent achter. Laat duidelijk zijn dat de kans op schadelijke traditionele praktijken bij gezinnen met een migratieachtergrond reëel is, evenals extremistische gevolgen voor het collectief en transgenerationele gevolgen die vanuit diverse disciplines bekeken kunnen worden. Maar laat ook duidelijk zijn dat een migratieachtergrond niet gelijkstaat aan uitsluitend islamitische invloeden, of aan uitsluitend de eerste en tweede generatie. Met je duurzame participatiesleutels om in vrijheid te kunnen leven, zo quote ik verbitterd uit het document. En met je cultuursensitiviteit. Cultuurrelativisme zul je bedoelen.

Kijk, een overgrote groep die in Nederland met vormen van dwang in gesloten gemeenschappen – of ecosystemen in bredere zin, bijvoorbeeld familiesystemen – te maken krijgt, wordt niet naar het buitenland gestuurd om vrouwenbesnijdenis te ondergaan. Over bevatten gesproken, een ondenkbaar fenomeen, ook voor mij. 

Ik spreek ook niet over de grote groep mensen die behoort tot wat ik noem ‘de fluf casussen’. Oftewel de proportionele secularisatieprocessen van bijvoorbeeld geloofsverlaters die geen onvoorstelbare vormen van dwang hebben meegemaakt, geen absurd grote opofferingen hebben hoeven te maken en voor de lange termijn niet duurzaam met kwesties te maken hebben door het proces dat ze ooit op gang hebben gebracht. Over de liberale en enigszins rebelse of individualistische geesten die in privilege, warmte, liefde en alle mogelijke stabiliteit opgroeien en simpelweg hun eigen pad uitstippelen. Een pad dat net iets anders is dan het gesloten systeem waar ze uit komen. Soms met een zalige trust fund als warme deken om hun leven heen. Tjsa. 

En ik spreek al helemaal niet over degenen die deze thema’s kapen omwille van gezellige journalistieke en sociaal geëngageerde producties, of praatgroepen waar iedereen zich door de herkenning aan kan vastklampen. Of elitaire en antropologische, ingekochte studietrajecten. Ook voor al deze groepen en invalshoeken is er absoluut ruimte. Maar hier gaat het om de maatschappelijke urgentie en die vertroebelt. Om verandering, je weet wel, wat de overheid ‘duurzame inbedding’ noemt. Omwille daarvan moeten we begrijpen waar we mee te maken hebben. Want wat zijn we de laatste tijden verdomd vertroebeld als maatschappij – inclusief het bijbehorende medialandschap.

Ik spreek hier over een grote groep van mensen in alle soorten ‘geuren en smaken’ die we hebben in Nederland, inclusief hele andere soorten migranten dan die ‘usual suspects’ uit de Kamerbrief en over derde generatie plus. Mensen die geïsoleerd worden, geslagen, gekleineerd, achtervolgd, gebrainwasht, gecontroleerd, besmeurd, gerangschikt, educatief achtergesteld, uitgehuwelijkt, achtergelaten in het buitenland, die verbannen worden en meer. Mensen die te maken krijgen met hele andere regels in dat gesloten systeem dan de collectieve, mensenrechtelijke, familierechtelijke en strafrechtelijke kaders. Oftewel, met praktijken die voortvloeien uit hardnekkige ideologie, dwang en regels die voortvloeien uit het fenomeen ‘eigen rechter spelen’.

En wat te denken van de mensen in die groep die oprecht geloven dat ze volgens die regels willen leven? Vaak jongeren die de lange termijn niet kunnen overzien? Bijvoorbeeld de jongeren die vragen om uitgehuwelijkt te worden, want dat is sociaal, gewenst en traditie binnen de groep. Maar die vervolgens tegen de muur aanlopen. Gaan we daar niets mee doen, omdat er geen sprake is van dwang? Of houden we in ieder geval contact om aan de pols te voelen?

Niet culturen handelen, maar mensen
De werkelijkheid rondom dit soort ‘intermenselijke leefstructuren’ gaat ons voorstellingsvermogen vaak nog altijd te boven. Daarom kun je niet inzetten op cultuursensitiviteit, al snap ik de goede intentie heus wel. Misschien ben ik nu even de ongenuanceerde activist en strenge klokkenluider, omdat ik dit alles zelf doorleefd heb. Dan is het maar zo. Maar ik blijf erbij dat culturen niet gelijk zijn aan elkaar en dat te veel individueel leed zonder gedegen schadevergoedingen of enige vorm van rechtvaardigheid door dat cultuurrelativisme is voorgekomen. Niet vanuit wat voor politieke overweging dan ook. Puur vanuit humanisme en gezond verstand. 

Cultuur verandert door contact met elkaar. Binnen een groep kan sociale differentiatie gestimuleerd worden, wat uiterst gevaarlijke gevolgen kan hebben voor de menselijkheid. En in ieder geval is het belangrijk om te realiseren dat niet culturen handelen, maar mensen. Dat kan door andere tijdgeesten eerst te begrijpen, om vervolgens individuen in het hier en nu, wanneer relevant, te ondersteunen bij hun bevrijding. 

Dit alles is niet om aandacht te vragen als activist, klokkenluider of ervaringsdeskundige. Maar nogmaals, om helderheid te verschaffen in een vertroebelde samenleving. En ja, er zijn genoeg mensen – kinderen in hemelsnaam – die letterlijk in onze straten met schadelijke traditionele praktijken te maken hebben (gehad), waar je het niet van zou verwachten. It takes one to know one.

Ik wil best op me nemen dat ik wat verzuurd klink. Dat ga ik niet alleen afschrijven op de grijze lucht en bakken met regen. Ik schrijf het af op het feit dat alles, maar dan ook alles steeds maar weer een belangenspel blijft, waarbij integriteit regelmatig ver te zoeken is. Het gaat immers alleen om wie je bent en hoeveel macht je hebt in het spel. Dat is wat deze Kamerbrief wederom in mijn optiek onderschrijft. Dat moet beter.

Op de één of andere manier grijpt dit me momenteel meer aan dan bijvoorbeeld in mijn tienerjaren. Want toen verraste weinig integriteit me niet zo. En toen koesterde ik grootste overtuigingen, dat we als mensen bergen kunnen verzetten. Nu ben ik een vrouw van 37 en blijkt integriteit vaak nog ver te zoeken. Daarbij kun je bergen willen verzetten wat je wilt, maar als je daar niet alle belanghebbenden in meekrijgt – lees de gunning van derden waar je aan overgeleverd bent – dan blijven je ideeën hopeloos romantische en filosofische intenties. Voer voor een roman in plaats van voor het echte leven.

Laat me deze lijn doortrekken met een uitstapje: zelfs in de integriteitsindustrie van vandaag de dag zijn er experts die werkelijk waar niets van integriteit laten zien, aan de hand van hun gedrag en keuzes. Geen vergunningen hebben voor de onderzoeken die ze uitvoeren bijvoorbeeld. Of anderen publiekelijk aan de schandaal nagelen en afmaken – als ‘integriteitsexpert’. Of als ‘grote consultancy-jongen’ met substantiële integriteitsschendingen, nu de integriteitsindustrie overspoelen, want naam en faam. Enzovoorts, enzovoorts, enzovoorts. We leven in een tijd waarin integriteit overal is doorgedrongen in het gesprek van de dag, maar waarin het fenomeen langzamerhand ook uitgehold wordt. Dit terwijl er niets wezenlijkers is om naar te leven: integriteit.

Nog één uitstapje dan. Voor mij dichter bij huis, oftewel de gesloten gemeenschap waar ik vandaan kom, blijkt Simone Kukenheim – D66 wethouder in de gemeente Amsterdam en locoburgemeester: zorg, jeugdzorg, publieke gezondheid, beroepsonderwijs, sport, zo lees ik op LinkedIn – nieuw lid en vicevoorzitter Raad van Toezicht te worden bij Joods Maatschappelijk Werk (JMW). Een aanwinst voor de organisatie lijkt me. Maar wat dat in de praktijk gaat betekenen? Of ze zich tegen de groep die ik zojuist heb geschetst gaat aan bemoeien in het kader van schadelijke traditionele praktijken? Ik ben benieuwd.

Laat me afsluiten door ter zake te komen en terug te pakken naar de Kamerbrief: hoeveel budget uit dat potje zal gealloceerd worden aan de groep waar ik hierboven over spreek? Of zullen de gebruikelijke partijen zich over deze kwesties moeten blijven buigen, met alle beperkingen van dien? We wachten het af.