Schaamteloze moed om zich te verontschuldigen

In Westerse landen zullen falende bestuurders niet publiekelijk het hoofd buigen, de ogen neerslaan en hun schuldgevoelens tonen, zoals dit in Japan wel regelmatig gebeurt. Behalve vernederend en zodoende schaamtevol is een dergelijk optreden vooral bedoeld om aan te geven hoezeer de bestuurder is begaan met het lot van de (mogelijke) slachtoffers die hij maakte. In een Westers land als het onze wordt van een bestuurder als Eric Wiebes niet verwacht, laat staan geëist, dat hij publiekelijk kenbaar maakt zich te realiseren wat hij anderen heeft aangedaan. Hij wordt niet geacht gevoelens van schuld te uiten.

Wij voelen ons zeer ongemakkelijk bij het zich daadwerkelijk verontschuldigen. Onze Westerse culturen worden gedomineerd door schaamte, dat wil zeggen we vrezen vernederingen, juist omdat we zo goed weten hoe die voelen: uiterst pijnlijk. Schuldgevoelens – het zich afvragen wat we anderen hebben aangedaan – komen, op afstand, later wel, of helemaal niet. De hand in eigen boezem steken is niet onze sterkste eigenschap.

Pijnlijk Het lijkt toch zo voor de hand te liggen om zich te verontschuldigen voor gemankeerd handelen. Een welgemeende spijtbetuiging kan wonderlijk goed uitpakken voor alle partijen. Het werkt louterend, zowel voor de snoodaard als voor de slachtoffers. Dit kán met name wanneer er vervolgens tastbare inspanningen worden verricht om het leven te beteren.

Helaas blijkt het zich waarachtig verontschuldigen een uiterst pijnlijke bekentenis die we liever niet verrichten. Een kwestie van schaamte: we stellen ons dan kwetsbaar op en voelen ons direct bedreigd. We vrezen vernedering en het uitgesloten worden. Loutering lijkt onbereikbaar. Deze angst vertaalt zich bijvoorbeeld in de uitspraak die ik een (gemeentelijk) bestuurder eens – onder vier ogen – hoorde doen: ‘Als ik mij verontschuldig dan voel ik mij zo’n lul!’

Spijtbetuiging Deze bestuurder is geen uitzondering. Zo maakt de psychotherapeute Harriet Lerner duidelijk in een studie die zij wijdde aan de ins en outs van het zich verontschuldigen: Why won’t you apologize? Healing big betrayals and everday hurts (2017). “De moed om je te verontschuldigen,” zo concludeert Lerner met recht ter afsluiting van haar studie, “(…) vormt de kern van effectief leiderschap”. Dit geldt haar inziens sowieso voor relaties die er toe doen, zoals die tussen partners, ouders en kinderen, broers en zussen onderling, vrienden. Ze illustreert dit met tal van sprekende voorbeelden.

Lerner weet ook dat “niets de eigenwaarde zozeer (verwoest) als schaamtegevoel” en zodoende een waarachtige spijtbetuiging dikwijls onuitgesproken blijft. Weer die angst voor vernedering, afwijzing, kleinering of – in alledaags Nederlands – de angst om gedist te worden.

Schaamtecultuur Gewoon zeggen “ik zat fout, ik heb me vergist, het spijt me”. Let wel: zonder vervolgens omslachtig de ander alsnog de verantwoordelijkheid voor het eigen miskleunen in de schoen te schuiven. Dit blijkt niet zo gewoon, maar uitgesproken onaangenaam, vooral in een omgeving waar kerels hun mannelijkheid – dominantie, aanzien, (financieel) succes – tegenover elkaar telkens weer moeten bewijzen.

“Het geeft me het gevoel,” citeert Lerner zo’n alfamannetje, “dat ik zwak ben als ik me verontschuldig. Het is alsof je iets verliest en de ander de overhand geeft.” Voor dergelijke gevoelens van angst hebben we dus het woord ‘schaamte’. We behoeven schuldbewuste leiders die niet ondermijnd worden door dergelijke schaamtegevoelens.

Zoals gezegd, we kunnen op Westerse landen als de Nederlandse probleemloos het stempel ‘schaamtecultuur’ drukken. Traditioneel beschouwden we Aziatische landen als Japan als zodanig, terwijl wij ons eigen reilen en zeilen vooral als ‘schuldcultuur’ zagen. Vergeet het maar. Schaamte zwerft vrij rond. Grenzeloos. Het is dan ook niet aannemelijk dat binnenkort falende bestuurders hier te lande het hoofd buigen en zich welgemeend verontschuldigen voor hun wandaden, misstappen of kwetsende uitspraken. Die moed ontbreekt Wiebes, waarmee hij zich diskwalificeert als leider.

Noot : citaten uit de Nederlandse vertaling van het boek van Harriet Lerner, Sorry hoor! Hoe oprechte excuses je relaties kunnen veranderen (Amsterdam, 2017). Over de reikwijdte van schaamte zie meer in het bijzonder mijn Dwarsliggers; Tegenspraak onder schaamteloos leiderschap (2013) en Schaamrood; Aantekeningen over angst, agressie en ambitie (Haarlem, 2017), waaraan deze column schatplichtig is.