Rutte verkoopt zijn liberale beginselen

“De VVD is een liberale partij. Zij beschouwt de individuele vrijheid, zowel in geestelijk als in materieel opzicht als het hoogste goed. Ieder mens heeft recht op vrijheid van meningsuiting, eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer, integriteit van het eigen lichaam en zelfbeschikking.” Dat staat in het vernieuwde VVD-beginselprogramma uit 2008. Maar de VVD verkoopt haar liberale beginselen, zeggen fractievoorzitter Jolande Sap en Tweede Kamerlid Tofik Dibi.

De individuele vrijheid als hoogste goed. Dat staat in het vernieuwde VVD-beginselprogramma uit 2008. Uniek in zijn soort, want vernieuwd door Mark Rutte zelf in plaats van door een partijcommissie. Het was, naar eigen zeggen, een persoonlijk statement geworden waarom hij de politiek in was gegaan.

De verschillen tussen GroenLinks en de VVD zijn groot, maar we vonden elkaar wel op het belang van de individuele vrijheid. Die verwantschap lijkt een echo uit een ver verleden, want het streven naar een open en vrije samenleving waarin het individu zich maximaal kan ontplooien en beschermd wordt tegen inbreuken op de persoonlijke levenssfeer is voor de VVD niet langer het hoogste goed. Coalities smeden is compromissen sluiten. Maar zijn er ook verschillen die zo fundamenteel zijn dat ze onoverbrugbaar en ononderhandelbaar zijn? Een blik op vorige week stemt somber.

Vrijdag zond het kabinet de langverwachte brief over de nut en noodzaak van wettelijke beperkingen op de vrijheid van meningsuiting naar de Tweede Kamer. Een grondrecht waarover Rutte in 2008 nog zei: ‘Ik had nooit gedacht in Nederland nog de barricaden op te moeten voor het vrije woord’. Onder toeziend oog van de ouders van Theo van Gogh hield hij een moedig pleidooi voor verruiming van de vrijheid van meningsuiting. Er mag niet opgeroepen worden tot geweld tegen personen of bezittingen. Alle andere beperkingen, zoals godslastering, belediging en aanzetten tot haat, moesten worden geschrapt.

De brief van afgelopen vrijdag bevat slechts een samenvatting van de wettelijke begrenzingen op het vrije woord. Geen grote woorden. Weg barricaden. Nergens ouders van Theo van Gogh te bekennen. Wel heeft de VVD haar handtekening geschrapt onder een wetsvoorstel om godslastering niet meer strafbaar te stellen. De vrijheid van meningsuiting verliest hiermee een belangrijke bondgenoot in een tijd waarin individuen structureel de dreiging van geweld dan wel de dreiging van overheidsingrijpen ondervinden vanwege afwijkende opvattingen. De Venetië Commissie, een adviesorgaan van de Raad voor Europa, stelt treffend: ‘Het is niet in de eerste plaats aan rechtbanken om het juiste evenwicht te vinden tussen de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van meningsuiting, maar aan de hele maatschappij (…) waaronder gelovigen en ongelovigen.

Donderdag besprak de Kamer het burgerinitiatief Uit Vrije Wil, dat pleit voor zelfbeschikking voor Nederlanders die hun leven voltooid achten en waardig wensen te sterven. De VVD wilde vanwege coalitieafspraken aanvankelijk niet meewerken aan een onderzoek naar stervenshulp, maar kwam daar later op terug. Net als premier Rutte die in het EO-programma Moraalridders vorig jaar zei open te staan voor een discussie over het verkorten van het aantal weken waarin een vrouw abortus mag laten plegen. Het individuele recht op zelfbeschikking is een essentieel element van de individuele vrijheid, maar lijkt hiermee voor de liberalen onderhandelbaar.

Woensdag ontvingen zowel VVD-minister Schippers als VVD-staatssecretaris Teeven een Big Brother Award van digitale burgerrechtenbeweging Bits of Freedom voor het niet eerbiedigen van de persoonlijke levenssfeer met ingrijpende privacyschendingen. Maandag ontving de Kamer de wet waarmee het kabinet nietsvermoedende hardwerkende Nederlanderse expats dwingt uit te burgeren door ze hun Nederlanderschap te ontnemen vanwege een beperking van de dubbele nationaliteit.

Dit is niet een toevallig ongelukkige week voor liberaal Nederland. Een week eerder opende de VVD de aanval op burgers met een individuele voorkeur voor hasjiesj door een totaalverbod op hasj in coffeeshops voor te stellen na een reeks van andere maatregelen die leiden tot hernieuwde criminalisering van drugsgebruikers. Weer iets eerder bemoeide het kabinet zich met de vrijheid van kledingsuiting besloten in de vrijheid van godsdienst door het langverwachte boerkaverbod goed te keuren. De VVD stemde tegen een motie om een einde te maken aan de gewetensbezwaarde overheidsdienaar die geen homoseksuele stellen wil trouwen in ruil voor gedoogsteun van de SGP. Ook de individuele keuze om op zondag te shoppen rust inmiddels in vrede. Individuele autonomie in de zorg dankzij het persoonsgebonden budget? Niet meer. Vrij en openlijk homoseksueel op een bijzondere school? Nu even niet. Individuele toegang tot het recht? Eerst afrekenen.

Echt ontluisterend is de vergelijking tussen het VVD-beginselprogramma en dat van de SGP. Tegenover ‘de grote waarde die de VVD hecht aan de gelijkwaardigheid van man en vrouw’ staat de SGP met ‘De opvatting van het vrouwenkiesrecht voortkomend uit een revolutionair emancipatiestreven, strijdt met de roeping van de vrouw.’ De SGP spreekt hier niet over vrouwen in haar eigen partij, maar bepleit het afschaffen van het algemeen kiesrecht en het instellen van het gezinshoofdenkiesrecht. Deze fundamentele verschillen leiden echter niet tot een shocktherapie om het liberale hart weer te doen kloppen. Sterker nog, de liberale premier zegt aangaande het overgrote deel van de onderwerpen het eens te zijn met de SGP. Het blijft niet bij een bezoek aan de SGP-jongeren alleen. De SGP heeft in ruil voor haar gedoogsteun de vrijstelling voor alleenstaande bijstandsmoeders met kinderen tot vijf jaar én de aanrechtsubsidie weten te behouden. Twee concessies die door middel van overheidsingrijpen de individuele ontplooiing van alleenstaande moeders verkleinen en de financiële afhankelijkheid van vrouwen vergroten.

De vraag dringt zich op waarom de eerste liberale premier sinds 1918 bezig is met een afscheid van het liberalisme? Het smeden van coalities betekent het uitoefenen van de democratische deugd om vrede te sluiten met voormalige tegenstanders door verregaande verschillen te overbruggen. Die democratische deugd beheerst de VVD, maar het beginselprogramma spreekt niet voor niets over ‘een aantal onvervreemdbare vrijheden die de staat niet mag aantasten’. Oud partijleider Bolkestein zei daarom zeer terecht dat de liberale beginselen als vrijheid van meningsuiting, verdraagzaamheid en non-discriminatie niet onderhandelbaar zijn. ‘Daar kan niet mee gemarchandeerd worden.’ Aan individuele vrijheid kun je geen prijskaartje hangen. Ook niet in het Catshuis. Ook niet voor 16 miljard euro.

Jolande Sap


Tofik Dibi

Dit artikel verscheen eerder in de Volkskrant.