Rutger Bregman weet niet wat een moreel kompas is

Je kunt niet om hem heen, ik zag hem staan op de cover van de nieuwste HP/De Tijd, in zo’n beetje ieder dagblad en jawel, afgelopen weekend bij het televisieprogramma Buitenhof. Rutger Bregman presenteert zich als Mister Moreel Kompas. Hij weet wat anderen kunnen doen voor een betere wereld.

Bregman wil mensen die nu een vette baan hebben, bijvoorbeeld op de Zuidas, stimuleren om hun baan als advocaat, consultant of bankier los te laten en iets goeds te doen met hun leven. Als hem dan wordt gevraagd 'wat doe jij dan met jouw bevoorrechte positie', dan komt hij eigenlijk niet verder dan dat hij een stichting heeft opgericht, The School of Moral Ambition, om anderen te vertellen wat goed is, wat moreel is. Als Bregman dan twee voorbeelden geeft van wat volgens hem moreel goed is, dan noemt hij als voorbeelden granaten leveren aan Oekraïne en het kopen van vaccins. Met het subsidiëren van de wapenindustrie en de farmaceutische industrie als voorbeelden van moreel, goed gedrag laat Bregman zien dat hij de plank volledig misslaat en niet weet wat een moreel kompas is.

Een moreel kompas is in ieder geval niet dat iemand anders bepaalt wat voor jouw moreel goed gedrag is. Moreel goed gedrag is ook niet gedrag dat volgens een bepaalde groep goed gedrag of een goed doel is. Moreel gedrag doe je niet vanuit de intentie om toegejuicht te worden door een grote groep mensen.

In mijn visie is moreel gedrag een puur individuele aangelegenheid, het is gedrag dat je doet vanuit je hart. En precies dat is direct het probleem, veel mensen hebben het contact met hun hart of hun essentie verloren en doen precies dat wat de groepsnorm aangeeft als moreel goed gedrag. Omdat ze bang zijn om af te wijken van de groepsnorm. Moreel gedrag daar heb je dus een behoorlijke dosis moed voor nodig.

Eerst iets over de moraal in onze kapitalistische en (wetenschappelijk) materialistische samenleving. Dat zijn namelijk de pijlers van onze Westerse maatschappij, van het verhaal, het narratief waar wij in geloven. En dat geloof geeft ons richting, dat is onze moraal.

Sommigen zeggen dat wij geen moraal meer hebben. Maar dat klopt volgens mij niet; onze kapitalistische en (wetenschappelijk) materialistische uitgangspunten vormen samen onze moraal. Wij kijken naar de werkelijkheid als losstaande, afgescheiden objecten die elkaar vanuit een bepaalde wetmatigheid aantrekken en afstoten. Als we deze wetmatigheden kennen, dan kennen we de werkelijkheid.

De werkelijkheid bestaat louter uit zichtbare materie, die je kunt meten en waarnemen met je uiterlijke zintuigen. Vanuit het weten en meten van feiten en data kunnen we controle uitoefenen op de werkelijkheid. Deze uitgangspunten voor wetenschappelijk onderzoek zijn ook de uitgangspunten geworden van bijvoorbeeld bedrijven, de overheid, maar ook de gezondheidszorg, waarin ik zelf werkzaam ben.

We beschrijven hier een puur rationele werkelijkheid, die naadloos aansluit op de wereld van het kapitalisme. Want vanuit die puur rationele werkelijkheid kun je economische modellen maken met feiten en data die je in geld kunt uitdrukken, waarmee je doelen kunt vaststellen. Afgescheiden objecten kunnen op de zogenaamde vrije markt met elkaar concurreren vanuit het geloof dat dit de wereld beter maakt.

En ook al worden we nu op vele manieren geconfronteerd met het schadelijke gevolg van de giftige cocktail van deze kapitalistische en (wetenschappelijk) materialistische samenwerking, we blijven toch hardnekkig geloven in de moraal van deze uitgangspunten. Een moraal die vele mensen richting geeft, mensen die over het algemeen deugen, maar onbewust en automatisch de groepsnorm volgen en succesvol zijn binnen deze groepsmoraal en dus bijvoorbeeld werken op de Zuidas als advocaat, consultant of bankier.

Hebben die mensen geen hart? Hebben die mensen geen essentie? Jawel, alleen zijn ze daar het contact mee verloren en luisteren ze daar niet meer naar. Dan helpt het volgens mij niet als iemand als Rutger Bregman hen gaat vertellen dat ze hun baan moeten opzeggen en een ander, door hem of een andere groep bepaald goed doel, nieuwe moraal moeten gaan volgen.

We kunnen als mens alleen een eigen moraal ontwikkelen, als we op persoonlijk niveau weer contact maken met ons hart, met onze essentie. Vaak gebeurt dit door een crisis, het verlies van een dierbare, een burn-out. Als we beseffen dat we volledig in beslag waren genomen door ons werk, door onze innerlijke manager en onszelf, en zo ons hart zijn kwijt geraakt. Daar zijn natuurlijk heel veel voorbeelden van.

Vaak doen we werk, omdat we hebben gekozen voor een opleiding vanwaar we wisten dat dit een goede baan zou opleveren. Toen ik op de middelbare school zat, kozen heel veel mensen economie als vervolgopleiding, in deze tijd kiezen veel mensen voor een opleiding in de ICT. Niet omdat daar hun hart ligt, maar omdat zij (veel) geld willen verdienen. Want in onze kapitalistische moraal betekent veel geld verdienen gelukkig worden.

Het kan dus zijn dat je door een crisis in je leven en het contact wat je maakt met je binnenkant, met je hart, je je bewust wordt waar je echte passie en talent ligt. Dan kan het zijn dat je na een jaar herstellen van je burn-out een totaal andere weg inslaat en je afscheid neemt van de Zuidas en je echt je passie en talent vorm gaat geven. En op die manier dus bijdraagt aan een betere wereld.

Het volgen van je moreel kompas vanuit het contact maken met je hart, met je essentie vraagt veel moed. Omdat je hiermee vaak afwijkt van de groepsnorm. Toch ligt hier precies de kern van wat ons systeem vanuit kapitalistische en (wetenschappelijk) materialistische uitgangspunten, nodig heeft. Mensen met een hart en een moreel kompas.

Daar kom ik op na de schokkende uitkomst deze week van de derde parlementaire enquete op rij met eigenlijk dezelfde conclusies. Door het systeem van de overheid (wat ook geldt voor veel bedrijven, maar bv. ook in de gezondheidszorg), komen mensen klem te zitten, worden burgers vaak onmenselijk en harteloos behandeld. Dusdanig dat zelfs hun grondrechten in gevaar komen. Zowel het onderzoek naar de gevolgen van de gaswinning in Groningen, als het onderzoek naar de Toeslagenaffaire als nu het onderzoek naar het fraudebeleid van de overheid, komen tot diezelfde conclusie.

Maar het zijn mensen zoals jij en ik die dit harteloze systeem vormgeven, uitvoeren. Niet omdat deze mensen niet deugen, geen hart hebben, maar omdat zij vanuit de angst om uit de groep te vallen een systeem volgen dat niet deugt, geen hart heeft, mensen niet ziet staan, maar hen louter beschouwt als een kostenpost, een fraudeur, een gebruiksvoorwerp.

Het volgen van een moreel kompas betekent dat je de moed hebt om NEE te zeggen tegen werk dat volgens jou harteloos is, immoreel, grondrechten van medemensen in gevaar brengt. Ieder van ons wordt op een gegeven moment in een situatie gebracht dat hij die morele keuze moet maken, ieder van ons herkent dat moment en herinnert zich nog welke keuze hij dan heeft gemaakt, een moment dat kan voelen als een moment op leven en dood.

Als wij allen die moed zouden hebben, om desnoods het gevaar te lopen uit de groep te vallen of onze baan te verliezen, dan zou dat volgens mij meer de wereld verbeteren dan de oproep van Rutger Bregman. Hebben wij de moed om ons eigen moreel kompas te volgen en af te wijken van de groepsnorm, die op dit moment in onze samenleving dominant is?