RT, propaganda en schoolboeken

Een goede school leert je een scala aan dingen. In eerste plaats natuurlijk rekenen en schrijven. Maar vaak leert een school je ook je staande te houden in de maatschappij. Een goede school leert kinderen hoe ze zelf hun mening kunnen vormen en hun rol in de maatschappij te kristalliseren. En school leert door middel van geschiedenis waar we vandaan komen en het vak maatschappijleer helpt te plaatsen wat er in de wereld om ons heen gebeurt.

Op internet ging afgelopen week een cartoon over Oekraïne rond die in een Nederlands vmbo-schoolboek voor 16-jarigen wordt gebruikt. Het conflict rond Oekraïne is iets waar nu over wordt nagedacht en gesproken op school, thuis en in de media. Wellicht is dit het belangrijkste conflict van deze tijd. Actualiteit in lesmateriaal, goed idee! Dat maakt de lesstof een stuk grijpbaarder voor jongvolwassenen en dus zullen ze het makkelijker kunnen onthouden.

Maar wat wilt dit schoolboek met deze cartoon uitleggen? Rusland werd als groot rood (= agressief) monster afgebeeld met klauwen en scherpe tanden. Europa was groen (= goed, vreedzaam) en reikte de helpende hand aan Oekraïne, dat als slachtoffer angstig Europa’s hand zocht. De cartoonist toonde met zijn afbeelding treffend één kant van het verhaal. ‘Onze’ kant. De Westerse kant. De cartoon toont het beeld dat Europa van zichzelf wil laten zien. Als cartoon is het plaatje dan ook goed geslaagd.

Vragen De mensen in Oekraïne of Rusland kijken wellicht anders tegen de werkelijkheid aan. Dát is voer voor goed lesmateriaal en mag op z’n minst aangestipt mag worden. Hiermee kan je leerlingen aan het denken zetten, een eigen mening helpen vormen en leren met een kritische open blik te kijken naar wat er nu in de wereld gebeurt. Door iets van verschillende kanten te belichten kun je nuances aanbrengen.

Vragen die je de scholieren zou kunnen stellen zijn: – Wat wil de cartoonist met dit plaatje uitbeelden? – Wat is de achtergrond van de cartoonist en het media platform waarvoor hij werkt? – Hebben die een bepaalde stem of standpunt dat ze willen verkondigen? – Hoe zou jij het plaatje tekenen als je in Oekraïne woonde? – Hoe zou jij het plaatje tekenen als je in Rusland woonde? – Leg in je antwoord uit waarom je dezelfde of verschillende cartoons zou tekenen.

Maar tot mijn verbazing, niks van dit alles. In plaats daarvan werd aan de leerlingen gevraagd:

– Hoe heeft de cartoonist Rusland afgebeeld? – Hoe heeft de cartoonist Europa afgebeeld? – Wat is er het afgelopen jaar gebeurd met Oekraïne, het oranje gekleurde land? – Betrek in je antwoord de manier waarop de cartoonist Rusland heeft afgebeeld.

De eerste twee vragen leggen je het antwoord op de derde vraag in de mond. In de derde vraag wordt zelfs opgedragen het standpunt min of meer te herhalen in je eigen woorden. Scholieren worden niet uitgedaagd om zelf na te denken; ze worden aangezet om de visie van de cartoon te gebruiken in het weergeven van wat er in dit conflict gebeurt. Daarmee wordt hier dus, subtiel maar duidelijk, een bepaalde gekleurde visie aangereikt.

Regeringsvisie Wat is er de afgelopen jaren nu eigenlijk echt met Oekraïne gebeurd? Dat is ontzettend lastig te achterhalen; de berichtgeving hierover loopt enorm uiteen. De Nederlandse media schetsen een heel ander beeld dan die uit Rusland. En zelfs binnen Europa wil er per land in de toon van de krantenkoppen nog een groot verschil zitten. Het is te makkelijk om te denken dat wij inherent het gelijk aan onze zijde hebben, en Rusland nou eenmaal eng en gestoord is. Iedereen heeft belangen in deze kwestie en Nederland is daarin, als onderdeel van de EU, allesbehalve onpartijdig. Je kunt er dus vanuit dat de publieke opinie door alle belanghebbende partijen wordt bespeeld met selectieve of soms zelfs misleidende berichtgeving.

Dit lesmateriaal laat één kant van een conflict zien als ‘waarheid’ en kiest daarmee partij, en wel voor het officiële regeringsstandpunt van ons land. Het laat daarmee een kans liggen want het zet de leerlingen niet aan tot zelf nadenken en daarbij uit meerdere bronnen te putten. Sterker nog, het moedigt ze aan om dit eenzijdige standpunt eigen te maken door het te herhalen in eigen woorden. Zonder zich verder af te laten vragen of dit wel een objectief verhaal is. Is dit opzettelijk zo gedaan, dan is het je reinste propaganda. Is het niet opzettelijk dan is het op z’n minst nalatig want het effect is hetzelfde: het klakkeloos leren overnemen van een regeringsstandpunt.

In hetzelfde lesboek stond ook een afbeelding van ‘vrije’ en ‘minder vrije’ landen in de wereld. Nederland (groen) en de rest van de Westerse Wereld als behorend tot de meest vrije landen in de wereld. Rusland (oranje) werd afgebeeld als niet-vrij land. India en Singapore werden afgebeeld als vrij en redelijk vrij. Wie wat meer van deze landen afweet, weet dat dit informatie is waar aan te twijfelen valt. Maar helaas zal dat bij weinig 16-jarigen al het geval zijn.

Interview Uitdragen wat het betekent om ‘vrij te zijn’ vind ik net zo’n belangrijke opdracht voor scholen; dat je in Nederland vrij bent om je eigen mening te vormen, te uiten en ernaar te handelen is misschien wel het allerbelangrijkste dat we hebben. Bij zo een vrij land als Nederland hoort onderwijs dat leerlingen de kans biedt alle standpunten aan te horen en zelf hun eigen mening te kunnen vormen. Onderwijsmateriaal mag zich niet laten lenen voor het verkondigen van gekleurde politieke standpunten. De geschiedenis leert ons dat dit glijdende schaal is waar we ontzettend voor moeten uitkijken. Nederland mag wat dit voorbeeld van die cartoon betreft misschien dus ook wel een beetje minder groen.

Dit stukje lesmateriaal uit Nederland leek me een nieuwsitem waard en ik gaf een interview hierover aan Russia Today, dat kan je hier terug zien ; 

Of het lesmateriaal opzettelijk zo pro-Europa/anti-Rusland is gemaakt of dat het slechts ‘onhandig’ was van een redactie is een vraag die de laatste tijd wel vaker in me op komt als ik naar het nieuws kijk. Werken daar bij die grote media nog echte onderzoeksjournalisten of herhalen ze vooral wat onze regeringswoordvoerders te melden hebben? Danwel vanwege tijds- en budgetdruk of uit gemakzucht? En een blind vertrouwen dat ‘wij’ tot ‘de goede kant’ behoren en dit nooit anders zal zijn. Het kan verklaren waarom schoolboekenschrijvers zich zo makkelijk voor het karretje laten spannen van de overheid om het regeringsstandpunt te verspreiden, als zij louter onze eigen media volgen wellicht weten ze inmiddels niet meer beter.

Van de buslading aan reacties die ik op mijn RT-interview kreeg, vond ik de volgende vraag het opvallendst: “Waarom verleen je je medewerking aan het Russische staatsmedia bedrijf RT?” Wanneer de NOS, Telegraaf, CNN of Al-Jazeera mij een platform zouden bieden, zou ik dat ook aannemen. Zolang mijn interview niet geframed wordt op een manier waar ik niet achter sta, heb ik er geen enkele moeite mee. Dat betekent niet dat ik hun standpunt vertegenwoordig, maar slechts dat van mezelf. Denk bijvoorbeeld aan de chagrijnige rechtse republikein O’Reilly van Fox News die bij de linkse Jon Stewart aanschoof in de Daily Show, en vice versa. Waarom zou dat niet kunnen? Wanneer mij wordt aangeboden mijn mening, die ik al eerder had gevormd door mezelf te informeren, te delen met hun, veel grotere, publiek zou ik wel een enorme oen zijn dit af te slaan. Tenslotte gaat het niet om de outlet maar om het publiek dat zij bereiken. In het geval van de internationale zender RT is dat substantieel en heel wat meer dan welke Nederlandse media ook.

Neutraal Waarom hebben deze critici überhaupt zo’n sterke voorkeur voor Nederlandse media? Omdat al je vrienden en familie deze ook consumeren? Omdat je niet beter weet dan dat ons eigen standpunt het enig juiste is? Ook onze heilige NOS laat wel eens steken vallen. Daarbij heeft RT, om maar even bij het voorbeeld te blijven, naar mijn mening vaak ook erg goed geresearchte berichtgeving over politiek neutrale onderwerpen die bij ons soms te weinig aandacht krijgen.

Steeds vaker merk ik dat kijkers en lezers naar een nieuwsbron zoeken die ze volledig kunnen vertrouwen en klakkeloos kunnen overnemen, maar helaas, ik kan er geen enkele bedenken. Die bestaat simpelweg niet. Je zult toch altijd ook nog je eigen onderzoek moeten doen en dingen vanuit meerdere kanten en bronnen moeten bekijken. En dat bij elk nieuwsitem weer. Ja, het is een hoop werk, maar sommige onderwerpen zijn simpelweg te belangrijk om met de snelste of makkelijkste weg genoegen te nemen.

Als je in Oekraïne of Rusland zou wonen, zou je dan ook een voorkeur hebben voor de Nederlandse media? En wat als je Chinees bent, zie je onze media dan nog steeds het baken van objectiviteit? Waarom lijkt men zo ontzettend bang om het verhaal van een andere kant op z’n minst aan te horen? “To entertain a thought without accepting it.” Probeer het eens.