Robinson Crusoe is nog steeds actueel maar heel anders dan oorspronkelijk bedoeld

Sommige ontembare verlangens zijn tegelijkertijd de grootste verschrikkingen. De hemel is er bijvoorbeeld zo een wat mij betreft. Het klinkt in eerste instantie als een geweldige bestemming maar als je er over nadenkt is het een eeuwigdurende zaligheid waar niet uit te ontsnappen valt. Dat lijkt me de hel. Voor velen is het niettemin kennelijk iets om naar toe te leven. Ze passen hun gedrag aan en houden zich aan de merkwaardigste regels, in de hoop in aanmerking te komen voor een ticket.

Een ander afschrikwekkend verlangen is wat mij betreft iets realistischer: het in je eentje terechtkomen op een onbewoond eiland. Dat stond voorheen symbool voor huiveringwekkende eenzaamheid maar wordt tegenwoordig steeds meer gezien als een radicale verlossing van alle verplichtingen die ons ketenen. De hel verandert in de hemel, wie had dat ooit gedacht.

Het idee is gebaseerd op een roman: Robinson Crusoe. Iedereen kent het verhaal maar wie heeft het boek ooit echt gelezen? Zoals velen las ik als kind er een zwaar versimpelde en ingekorte versie van. Ik besloot het boek nu alsnog te lezen, niet alleen omdat het een klassieker is maar omdat ik de laatste tijd veel nadenk over individualisme.

Robinson Crusoe – in Nederland gek genoeg veelal uitgesproken als Crusoë – is de eerste roman die is geschreven in de ik-vorm. Daniel Defoe publiceerde het verhaal in 1719 met de toevoeging ‘written by himself’. Heel veel mensen meenden dan ook dat het een non-fictie boek was en dat Crusoe echt bestond. Het vermoeden bestaat dat het christelijke boek is gebaseerd op een veel ouder islamitisch verhaal dat ruim tien jaar eerder in een Engelse vertaling verscheen.

De volledige titel luidt: “The Life and Strange Surprising Adventures of Robinson Crusoe of York, Mariner: who lived Eight and Twenty Years, all alone in an uninhabited Island on the coast of America, near the Mouth of the Great River of Oroonoque; Having been cast on Shore by Shipwreck, wherein all the Men perished but himself. With An Account how he was at last as strangely deliver’d by Pirates. Written by Himself.” Niet alleen is de titel op zich al een kort verhaal er wordt ook een groot deel van het plot weggegeven. Het lijkt wel 18e eeuwse clickbait.

Ik las het boek in een vertaling van Cees Buddingh, de legendarische dichter uit Dordrecht die wereldberoemd werd met dit:

zeer kleine ode aan de liefste

vanochtend
zag ik op straat
een leeg heinz-blikje liggen:
en onmiddellijk
dacht ik aan jou:
57 varieties

Nu ik het zo herlees vraag ik me af of het circa zestig jaar oude gedicht in deze tijd nog begrepen wordt. Heinz is inmiddels meer bekend van de ketchup dan van de reclameslogan 57 varieties. Die overigens nooit echt bestaan hebben. Heinz vond het een pakkende manier om zijn bedrijf aan te prijzen. Maar als je de leuze niet kent valt de tedere betekenis van het gedicht weg.

Die verwoestende werking van de tijd heeft minder vat op Robinson Crusoe. Wel wordt het boek in de loop der tijd steeds anders begrepen. Toen het verscheen was het vooral een religieus boek. Crusoe belandt op het eiland nadat hij een belofte aan God heeft gebroken en ontdekt daar, nu hij op zichzelf is teruggeworpen, de kracht van geloven. Dat ligt voor de hand want als je niemand hebt om mee te praten is God een ideale gesprekspartner.

De Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau prees het boek later omdat het gaat over de relatie tussen mens en natuur. Daardoor werd het meer gezien als een terug naar de natuurverhaal dat zijn revolutionaire ideeën ondersteunde.

In de 20e eeuw werd het verhaal een soort bijbel voor onthaasting en je losmaken uit de rat race. Reality-tv maakte met Expeditie Robinson vervolgens een einde aan het idee dat je daarvoor alleen moet zijn. De gemaksmens zet immers alles naar zijn hand.

Het zal misschien de tijdsgeest zijn maar ik haalde er niet zozeer lessen in individualisme of het weg van de drukte gevoel uit. Hij moet immers hard werken om in leven te blijven. Daarentegen ging ik al lezende het boek steeds meer zien als een inkijk in de gedachtenwereld van een kolonisator. Voor Crusoe is de wereld verdeeld in christenen en de rest waarbij alles vanzelfsprekend de eerste groep toekomt. Hoe verder van het christendom verwijderd, hoe minder rechten. Op een gegeven moment gaat dat ook bij Crusoe knagen. Hij ziet dat er sprake is van een onrechtvaardige situatie en zoekt naar een verklaring. Die bedenkt hij zelf: zij, al die volkeren die als minderwaardig beschouwd worden, zullen in het verleden wel gezondigd hebben. Ze worden daarvoor nu gestraft.

Het is een manier van denken die nog steeds opgang maakt: het slachtoffer is zelf schuldig, zo gauw duidelijk wordt dat het slachtofferschap voortkomt uit ongelijkheid. Of het nu om vrouwen gaat die lastig gevallen of vluchtelingen die geweerd worden. De slachtoffers hebben het er zelf naar gemaakt. Gewoon gelukszoekers met pech. Om dat oordeel in het boek nog wat aan te jagen worden mensen van kleur steevast neergezet als monsters. De grootste vrees die Crusoe heeft is dat hij door hen opgegeten wordt.

Racisme is, zo wordt tegenwoordig steeds vaker benadrukt, onlosmakelijk verbonden met kolonialisme. Het is er de legitimatie voor. Het is een opvatting die diep in de samenleving is doorgedrongen. Zo diep dat we het niet eens doorhebben. De premier die nu op weg is het record plucheplakken te verbreken werd voordat hij dat ambt bemachtigde in 2007 door de rechter veroordeeld wegens het aanzetten tot discriminatie. En kijk eens waar zijn beleid later toe geleid heeft. Hij bleek ook nog eens recidivist. Toch wordt hem dat amper nagedragen. Zo is het boek van Defoe doordrenkt van racisme, dat was een essentieel onderdeel van het imperialisme. Maar het gaat er niet over. Op een enkele keer na.

Dat wil niet zeggen dat de persoon Robinson Crusoe een gevoelloze wreedaard is. Integendeel, hij bekommert zich om anderen. Maar het superioriteitsgevoel is daarin altijd leidend. Hij ziet zichzelf als koning. De lotgenoot van een nabij gelegen eiland die zich hem op een gegeven moment bij hem voegt, en Vrijdag wordt genoemd, beschouwt hij vanzelfsprekend als zijn onderdaan, zijn knecht. Vrijdag, het zal je niet verbazen, is in het boek een en al dankbaarheid. Zonder zijn meester zou hij nergens zijn, maakt het boek duidelijk. Zo werd kolonialisme ook altijd verkocht: als redding.

Crusoe komt overigens op het eiland terecht vanwege een schipbreuk terwijl hij op weg was naar de Afrikaanse kust omdat hij fortuin wilde maken met slavenhandel. Aan de slavernij wordt verder geen enkele gedachte besteed. Het is een vanzelfsprekendheid. Zelf is hij aan de Marokkaanse kust ook enige tijd gevangen gehouden door een lokale heerser na een andere schipbreuk. Maar die praktijk had niet het bedrijfsmatige karakter van de koloniale versie. Zoals de Holocaust door de industriële aanpak verschilt van andere massamoorden. Tegelijkertijd spreekt Crusoe wel schande van de genocide door de Spanjaarden op de oorspronkelijke bevolking van Zuid-Amerika. Mensen mogen er prat op gaan dat ze denkende wezens zijn maar logica is slechts zelden een drijvende factor in het pad dat de geschiedenis aflegt.

Robinson Crusoe is een avonturenroman en licht geschreven. Zoals wel vaker bij oude boeken is het verhaal soms wat wijdlopig. Maar ik heb er nog andere onverwachte zaken van opgestoken. Bijvoorbeeld dat de nu veelgeroemde zeevaart indertijd een heel slechte naam had. De vader van Crusoe verzet zich hevig tegen zijn plan te gaan varen. Er waren slechts twee groepen mensen die naar zee gingen. Zij die aan lager wal geraakt waren en niets meer te verliezen hadden. En avonturiers die snel geld wilden verdienen. Aan hen hebben we de indeling van de wereld te danken zoals die nog steeds is. Het boek doet ook in dat opzicht de wereld beter begrijpen. Al werd het 400 jaar geleden niet met die bedoeling geschreven.