Rijksdienst overwoog ‘nucleaire optie’ om ‘Pompeii van het Noorden’ te redden

Het College van B&W van Emmen heeft donderdag tijdens het spoeddebat over de fouten die zijn gemaakt bij een unieke verloren archeologische vindplaats “een verkeerde voorstelling van zaken” gegeven. Dat zegt Jos Bazelmans van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) desgevraagd tegen Zembla. “De gemeente heeft het niet goed geregeld. We zijn onaangenaam verrast dat wij die verantwoordelijkheid krijgen toegeschoven. Wij hebben die rol helemaal niet.”

Zembla onthulde in deel 1 van de podcast ‘De verloren schatten van Emmen’ dat de gemeente tegen alle regels in, de bouw van een groot distributiecentrum goedkeurde op een stuk grond dat een unieke archeologische vindplaats is. De bodemschatten zijn voorgoed verloren gegaan. Vandaag is deel 2 van de podcast verschenen.

Wethouder: ‘Rijksdienst had nog maatregelen kunnen nemen’
In het spoeddebat bood wethouder René van der Weide excuses aan voor de op basis van verkeerde aannames genomen besluiten en voor het niet informeren van de gemeenteraad. Maar in zijn betoog wees hij ook in de richting van de RCE: “In de zomer van 2023 had de Rijksdienst al kennis van de potentiële vondst… De RCE was nog in de gelegenheid om aanvullende maatregelen te nemen die de bouw hadden kunnen belemmeren.” 

Voor de PvdA was de uitleg van de wethouder deels de reden om geen motie van treurnis te steunen: “De pijlen zijn vooral gericht op de gemeente Emmen. Maar is dat wel helemaal reëel?... Als de RCE zo overtuigd was van de hoge archeologische waarde, dan vragen wij ons af waarom deze dienst dan niet eerder heeft ingegrepen. Tenslotte waren ze al vrij vroeg in het traject betrokken, begrepen wij zojuist”, aldus raadslid Anita Louwes tijdens het spoeddebat donderdag.

RCE: ‘Verhaal van wethouder is onvolledig’
Volgens Jos Bazelmans van de RCE is het verhaal van de wethouder suggestief en onvolledig. “Wij werden in de zomer van 2023 niet door de gemeente betrokken, maar door Earth, voor inhoudelijk advies.” Dat archeologisch onderzoeksbureau had toen al met een booronderzoek vastgesteld dat op het terrein een voor Nederland unieke vindplaats uit de steentijd aanwezig was. “Ze wilden weten hoe het vervolgonderzoek het beste aangepakt kon worden”, aldus Bazelmans. 

Het College van B&W van Emmen had echter daarvoor al een koopovereenkomst gesloten met Solidiam waarbij de grond bouwrijp zou worden verkocht, zonder dat er archeologisch onderzoek uitgevoerd hoefde te worden op het terrein . Toen ontdekt werd dat er een grote archeologische vindplaats lag, is volgens het College geprobeerd de vergunning alsnog te repareren door er archeologische voorwaarden aan te verbinden. Daar was toen nog de mogelijkheid toe, omdat er nog een bezwaarprocedure liep van omwonenden en de vergunning daardoor nog niet onherroepelijk was. Bazelmans vraagt zich af of het College zich op dat moment van de financiële implicaties bewust was: “Met Solidiam was immers de afspraak gemaakt dat ze geen archeologisch onderzoek hoefden uit te voeren, dus dat was waarschijnlijk voor rekening van de gemeente gekomen.”

De zomer van 2023
Earth kreeg de opdracht om een onderzoeksplan op te stellen en vroeg daarbij in de zomer van 2023 de RCE om advies. “Dat was onze rol. Wij waren op verzoek van Earth een adviserende partij en dat advies hebben we geleverd vanuit de veronderstelling dat de normale procedure, zoals die in de Nederlandse archeologie geldt, wordt gevolgd. Het plan zag er goed uit, dus wij gingen ervan uit dat het ook uitgevoerd zou worden. Er was op dat moment voor ons dan ook geen reden om in te grijpen.” Bazelmans benadrukt dat de RCE eenmalig adviseur was en dat de Rijksdienst daarna door de gemeente niet meer op de hoogte is gehouden over het verdere proces. 

De RCE wist dan ook niet dat de omwonenden uiteindelijk hun bezwaren introkken, omdat ze waren afgekocht door de projectontwikkelaar. Daardoor werd de vergunning op 5 oktober onherroepelijk en het vervolgonderzoek van Earth stopgezet. 

De wethouder zei in het spoeddebat over de ontstane situatie: “Op 11 oktober hebben we een gesprek gehad met de Rijksdienst om tekst en uitleg te geven. Daarna hebben we ook nog een keer aangegeven: ‘Let op, de ontwikkelaar heeft haast, en heeft een hele strakke bouwplanning’. En dan is de RCE nog in de gelegenheid om aanvullende maatregelen te nemen die de bouw kunnen belemmeren.”  

Niet de gemeente, maar Earth trok aan de bel
Volgens Bazelmans is de uitleg die de wethouder van Emmen heeft gegeven niet volledig. “Hij geeft de verkeerde voorstelling van zaken met betrekking tot onze rol in het bestel”, zegt Bazelmans. De gemeente is verantwoordelijk en heeft tot aan het gesprek op 11 oktober volgens de RCE geen contact opgenomen. Ook de nieuwe realiteit, namelijk dat de vergunning onherroepelijk was, werd niet gemeld door de gemeente. Dat deed archeologiebureau Earth. Die trok eind september 2023 aan de bel bij de RCE uit vrees dat de vindplaats verloren zou gaan.  

De RCE heeft het gesprek op 11 oktober, zo vertelt Bazelmans, vervolgens op eigen initiatief gevoerd met twee betrokken ambtenaren van de gemeente Emmen. Die erkenden volgens de RCE dat er fouten waren gemaakt die onherstelbaar waren, doordat de vergunning onherroepelijk was. “Ons werd door de ambtenaren expliciet aangegeven dat zij richting de wethouder niets zouden doen, want daar was geen politiek draagvlak voor”, aldus Bazelmans.

RCE overwoog ‘nucleaire optie’
Dat baarde de RCE grote zorgen en daarom voerde de Rijksdienst die dag meteen overleg met Haagse collega’s van het ministerie van OCW of de vindplaats aan te wijzen was als beschermd rijksmonument. Bazelmans: “Dat is de nucleaire optie, met verstrekkende gevolgen voor de ontwikkelaar. Maar ook voor de gemeente zelf die, gelet op de afspraken met de ontwikkelaar, de kosten voor vervolgonderzoek waarschijnlijk zelf had moeten dragen.” Volgens Bazelmans is het aanwijzen tot rijksmonument een middel waar de RCE niet snel naar grijpt. “Ik heb het in 23 jaar tijd één keer meegemaakt.”

De RCE wilde liever een bijeenkomst beleggen met de gemeente en koper en vastgoedontwikkelaar Solidiam om te bespreken of er nog andere oplossingen waren. De RCE stuurde Solidiam daarom een mail. Daarin zegt de RCE al wel dat ze de mogelijkheid verkennen om het betreffende terrein aan te wijzen als rijksmonument. Maar de RCE schrijft ook: “Dat vinden we om allerlei redenen geen wenselijke situatie.” In de mail geeft de RCE uitdrukkelijk aan dat het gesprek echter wel moet plaatsvinden voor de graafwerkzaamheden op het terrein starten. De RCE krijgt van Solidiam te horen dat de eerstvolgende mogelijkheid voor zo’n gesprek in december 2023 zou zijn. Bazelmans: “Dat vonden wij te laat. Wij hebben er zelf vervolgens voortdurend achteraan gezeten. Vanuit de gemeente kwam er weinig.” 

Ook wethouder Van der Weide zei in het spoeddebat dat Solidiam aangaf pas in december tijd te hebben: “Wij zeiden: ‘Dat duurt te lang’. Maar uiteindelijk is het dan ook aan de RCE om te handelen en te acteren.” 

Vindplaats was al vernietigd
Na aandringen vanuit de RCE kwam er in november dan eindelijk een gesprek. Een uur voor het plaatsvond, kwam Jos Bazelmans erachter dat het terrein al open lag. Er werd al gegraven. Daardoor was de vindplaats definitief vernietigd en had praten weinig zin meer. Bazelmans voelde zich “genaaid” toen hij daarachter kwam, vertelt hij in het tweede deel van de Zembla Podcast die vandaag is verschenen. “Wat had de gemeente op dat moment nog van ons verwacht? Alles was al vernield. Wij hebben al die tijd heel netjes gehandeld. Wij verwachten echter van andere partners dat we op het juiste moment op de hoogte worden gehouden en dat is niet gebeurd,” zegt Bazelmans.