Referenda zijn het favoriete wapen van volksmenners

In 2016 zorgde Thierry Baudet (toen nog geen politicus) er samen met de jongens van GeenStijl en enkele anderen voor dat er een raadgevend referendum kwam over het associatieverdrag met Oekraïne. Een vrij ruime meerderheid wees deze overeenkomst af, namelijk 61 procent. Dat wil zeggen: 61 procent van de kiezers die een stem uitbrachten. En dat waren er niet veel. De opkomst bij deze volksraadpleging bedroeg namelijk maar 32,2 procent.

Kun je dan, zoals Baudet (inmiddels wel politicus) nu doet, zeggen dat een meerderheid tegen het associatieverdrag stemde? Lijkt mij eerlijk gezegd niet. 61 procent van 32,2 is ongeveer 19. En 19 procent van de stemgerechtigde bevolking is bepaald geen meerderheid. Baudet stelt de zaken onjuist voor. Nu zijn we dat van hem gewend, dus dat is op zich niks bijzonders.

Dilemma’s rond de uitkomst van referenda vormen een terugkerend obstakel voor de voorstanders ervan. Johan Remkes, het VVD-kopstuk dat er een paar jaar terug een staatscommissie over leidde, adviseerde het kabinet daarom een (correctief, niet raadgevend) referendum in te voeren met een hoge drempel. Een volksraadpleging zou pas geldig moeten zijn als minstens een derde van de bevolking een wet wil terugdraaien. Dat zou betekenen dat een referendum alleen telt als een aanzienlijke groep kiezers komt opdagen, want er zullen ook altijd voorstemmers zijn.

Maar ook los van de lage opkomst zijn er diverse redenen om moeite te hebben met referenda. De meest principiële is wel dat een volksraadpleging ingewikkelde staatsrechtelijke vragen oproept. Neem opnieuw het associatieverdrag met Oekraïne. De Tweede Kamer had zich daar eerder in ruime meerderheid vóór uitgesproken. Die Kamer was toch ook door de bevolking gekozen? Kan een parlement dat langs democratische weg tot stand is gekomen wel een andere mening hebben dan het Volk? En zo ja, welke mening telt dan?

Nog een bezwaar tegen referenda: het zijn de favoriete wapens van demagogen. Die versimpelen graag de werkelijkheid en daartoe leent een referendum zich maar al te goed. Dat stelt immers doorgaans een vraag die alleen met ‘ja’ of ‘nee’ is te beantwoorden. Voor twijfel, voor tussenoplossingen, bestaat geen ruimte.

Bovendien gaan volksraadplegingen vaak niet over hun formele onderwerp. Het referendum over het associatieverdrag was vooral bedoeld om stemming te kweken tegen de EU, zoals een initiatiefnemer destijds eerlijk toegaf. ‘Oekraïne kan ons natuurlijk niks schelen,’ zei voorzitter Arjan van Dixhoorn van het Burgercomité EU dat de aanzet gaf voor het bewuste referendum. ‘Wij grijpen alle mogelijkheden aan om de relatie tussen Nederland en de EU onder spanning te zetten.’

Bovenstaande argumenten zijn allemaal heel valabele redenen om tegen het houden van referenda te zijn, dunkt me. Toch bepleitte de staatscommissie van Remkes vier jaar terug om de burger de mogelijkheid te geven ‘aan de noodrem te trekken’. Opmerkelijk, want Remkes is lid van  een partij die zich  steeds verzet heeft tegen de invoering van volksraadplegingen. Is Remkes een afvallige, een rebel?

Misschien ziet deze ex-informateur (en wat hij nog allemaal meer is geweest) diep in zijn hart ook wel niks in referenda, maar verwachtte hij dat een negatief advies slecht zou zijn gevallen bij een groot deel van het kiezersbestand. Daarom stelde hij voor volksraadplegingen mogelijk te maken, maar dan wel met een heel hoge opkomstdrempel. Zo hoog, dat een referendum in de praktijk vrijwel nooit zou plaatsvinden.