Red de democratie, stop de Sleepwet!

Politici hebben de neiging apocalyptisch over te komen. Toch zal ik vandaag ook een duit in het zakje doen. Want de democratie ligt onder vuur. Ik heb het niet over het gewelddadige neerslaan van vreedzame protesten in Barcelona, of de bedreiging van de rechtstaat door nationalistisch-rechtse partijen in het Nederlandse parlement, maar over een wet die eerder dit jaar stilletjes werd aangenomen door een ruime meerderheid van de traditionele partijen. Haar officiële naam is de vernieuwde Wet op de Inlichtingen en Veiligheidsdiensten maar hij staat beter bekend als de Sleepnetwet of de Sleepwet. Dit referendum geeft ons een tweede kans deze bedreiging voor de democratie af te wenden.

De Sleepwet geeft de inlichtingendiensten de mogelijkheid om al het internetverkeer in Nederland   ongericht – als met een sleepnet – af te luisteren, apparaten te hacken, de gegevens die ze hiermee verzameld drie jaar te bewaren, deze gegevens zonder ze ook maar te bekijken te delen met buitenlandse inlichtingendiensten en dit alles zonder dat er een rechter aan te pas komt.

Het grootschalig, ongericht verzamelen van internetverkeer van mensen die nergens van verdacht worden is een grove en disproportionele inbreuk op de privacy. Het opslaan van die gegevens voor drie jaar lang, een extreme tijd in vergelijking met andere landen, is een onnodig gevaar. Ook is het ongericht aftappen van grote hoeveelheden informatie helemaal niet effectief voor het voorkomen van terroristische aanslagen. Hoe vaak hebben we niet al gehoord dat de dader van een aanslag in zicht was bij de diensten? Het probleem is niet dat geheime diensten te weinig informatie hebben, het probleem is dat het ze niet lukt uit bergen gegevens de juiste informatie te halen.

Een onnodig grote, langdurige en disproportionele inbreuk op de privacy en een gebrek aan effectiviteit zijn grote kritiekpunten en het is logisch dat het debat over de Sleepwet zich daarop heeft gefocust. Maar er zijn manieren waarop de Sleepwet de democratie fundamenteel aantast waar nog minder aandacht voor is geweest.

In de Sleepwet is het niet een rechter, maar de minister die bepaalt welke gegevens wanneer worden verzameld. Hiermee wordt ruw een einde gemaakt aan de scheiding der machten. Machtsmisbruik ligt hiermee op de loer. Hoe kunnen we erop vertrouwen dat een minister goed zijn eigen werk controleert? In de nieuwe wet mag de toezichthouder op de diensten weliswaar toezicht houden tijdens het aftappen en eventueel advies geven, maar de minister kan dit net zo makkelijk naast zich neerleggen. Aftappen zou niet alleen altijd gericht moeten gebeuren, maar ook altijd onafhankelijk getoetst.

Een ander groot gevolg van de Sleepwet is dat journalisten, de onafhankelijke hoeders van onze democratie, hun bronnen geen bescherming kunnen garanderen. De gesprekken die journalisten voeren kunnen bewust worden afgeluisterd. Dat de diensten hiertoe bereid zijn bleek toen journalisten van de Telegraaf maandenlang werden afgeluisterd, tot de rechter hier uiteindelijk een stokje voor stak. Ook kan communicatie van journalisten, om in de vissersterminologie te blijven, als ‘bijvangst’ in handen van de diensten terecht komen. Over bijvangst zei minister Plasterk eerder: “We bedoelen geen tasjesdieven.” Het stelt mij niet gerust.

Als laatste wil ik stilstaan bij het gevaar van zelfcensuur. Vrije, kritische en onafhankelijk denkende burgers vormen de basis van een functionerende democratie. In de kern gaat democratie over de machtsverhouding tussen een bevolking en haar bestuur. Als die bevolking op elk moment over haar schouder moet kijken omdat haar regering misschien meeluistert is de kans groot dat afwijkende meningen zich niet of minder snel ontwikkelen.

Ben je wakker? Mooi. Niet alleen is een coalitie van maatschappelijke organisaties bezig met een rechtszaak om te kijken de Sleepwet wel mag volgens het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, ook jij kan iets doen. Een betrokken groep studenten is keihard bezig een raadgevend referendum over de Sleepwet af te dwingen. Hoe je ook over referenda denkt, ik roep je van harte op dit referendum te steunen.

Ik kan me het dilemma voorstellen van partijen als GroenLinks en D66 die in de Kamer tegen de Sleepwet stemden, maar dit referendum niet steunen omdat ze tegen referenda zijn. Zoals een collega-Piraat ooit zei over referenda tegenover echte democratische vernieuwing: “Ik wil geen noodrem, ik wil kunnen sturen.” Maar als de democratie onder vuur ligt zijn alle middelen geoorloofd. Het behouden van democratische kernwaarden heeft nu even voorrang op het verdiepen van de democratie.

Ook in het digitale tijdperk moeten de politie en diensten hun werk goed kunnen doen. Als de Wet op de Diensten daarvoor moet worden aangepast is dat zo, maar de digitale revolutie mag er niet voor zorgen dat verworvenheden van eeuwen verloren gaan. Het is de verantwoordelijkheid van de leiders van deze generatie om burgerrechten ook in de 21 e eeuw te beschermen. Als ze dat niet uit zichzelf doen is het onze verantwoordelijkheid ze daartoe te dwingen.

Dus teken voor een referendum over de Sleepwet. Omdat de regering in een democratie gecontroleerd moet kunnen worden. Omdat journalisten in vrijheid hun werk moeten kunnen doen. Omdat we de vrijheid moeten hebben ons te ontwikkelen zonder te hoeven vrezen dat er over onze schouder wordt meegekeken.