Rechts en De Telegraaf proberen al bijna een eeuw de publieke omroep te ondermijnen

De plannen van minister Eppo Bruins om de publieke omroep verder te ontmantelen zullen bij De Telegraaf wel een gunstige ontvangst krijgen. Al bijna sinds de oprichting probeert dit dagblad de Nederlandse publieke omroep te saboteren. Het huidige systeem dateert in de kern al uit 1930. Toen verdeelde een confessionele regering  de beschikbare zendtijd onder de omroepverenigingen. Dat is de laatste 95 jaar in grote lijnen zo gebleven.

Dit omroepbesluit was tegen het zere been van de oudste en de grootste : de Algemene Vereniging Radio Omroep (AVRO) onder leiding van de elektrotechnicus Willem Vogt. Vogt werkte nauw samen met De Telegraaf, die de drukorder toebedeeld had gekregen van het AVRO-programmablad De Radiobode, met een oplage van honderdduizenden. Redacteuren van De Telegraaf mochten daarnaast medewerking verlenen aan de AVRO. De bekendste van hen was Han Hollander, de aartsvader van de sportverslaggeving door de omroep.

Vogt meende dat zijn omroep de ware vertegenwoordigster was van het Nederlandse volk. Alle gezindten en gelove konden onder haar vleugels plek vinden. Het leek allemaal wat op een publieke omroep zoals die in Duitsland en Engeland (BBC) wel tot stand kwam.

De AVRO had echter al kort na haar oprichting concurrentie gekregen van levensbeschouwelijke omroepen, de calvinistisch georiënteerde NCRV, de katholieke KRO, de sociaaldemocratische VARA, de vrijzinnig protestantse VPRO en de actief ongodsdienstige Vrijdenkers Radio Omroep, die allemaal tijd huurden op de beschikbare zenders. De regering voegde aan haar verdelingsbesluit nog iets toe: alleen omroepen mochten een gids uitgeven met uitgebreide programmagegevens. Kranten en tijdschriften moesten zich beperken tot heel basale gegevens.

De AVRO protesteerde fel. Ze organiseerde zelfs massademonstraties maar dat mocht geen baat hebben. In de Kamers kreeg de omroep van Willem Vogt alleen steun bij de liberalen. De AVRO koos eieren voor haar geld. Ze is zich wel tot op de huidige dag blijven beschouwen als de algemene omroep voor het hele Nederlandse volk. In de praktijk ging ze echter deel uitmaken van de liberale zuil, voor zover die in Nederland bestond. En ze profileerde zich graag met grote amusementsprogramma's.

Uiteraard moesten de omroepen tijdens de bezetting plaats maken voor een nationaalsocialistische Nederlandsche Omroep. Na de bevrijding is er wel een poging gedaan tot een soort BBC te komen maar daar stak de Haagse politiek acuut een stokje voor. De omroepen kregen hun oude positie terug. De Vrijdenkers Radio Omroep was overigens al in de jaren dertig door de regering verboden wegens gezagsondermijnende aanvallen op de godsdienst.

De Telegraaf bleef altijd mokken over de omroepzuilen en het monopolie dat zij hadden op het uitgeven van programmagidsen. Toen handige zakenlieden vanaf zee commerciële radio- en later ook tv-programma´s gingen verzorgen, konden zij dan ook op steun van dit dagblad rekenen. De verslaggeving over de omroepen en hun programma's was zeer kritisch. Tv-recensent Leo Riemens ging dagelijks te keer tegen de gezags- en moraal ondermijnende programma's van de omroepen, die volgens hem te arrogant waren om de hardwerkende Nederlanders het amusement te bieden waar zij recht op hadden. Ook nu vond men in Den Haag alleen steun bij liberalen, die wel wat zagen in een commerciële omroep, naast de zuilen.

De zeezenders konden ondertussen rekenen op een gigantisch publiek. Dat dwong de regering - nog steeds gedomineerd door confessionele partijen - het systeem aan te passen. Dit gebeurde met steun van de PvdA. Volgens een vernieuwde omroepwet hing het aantal uren zendtijd waar een omroep recht op had, voortaan samen met de hoeveelheid leden. Hiervoor is een bepaalde verdeelsleutel ingevoerd met 100.000 als het minimum. Nieuwe omroepen konden tot dit stelsel toetreden als ze voldoende leden wisten te werven. Om de voorstanders van het BBC-model een klein botje toe te werpen kwam er naast de omroepen een NOS zonder leden, met specifieke taken op het gebied van verslaggeving en culturele programma's. Tegelijkertijd werd het uitzenden vanaf zee, op schepen of omgebouwde booreilanden, met speciale wetgeving onmogelijk gemaakt.

Een groep programmamakers rond de door mariniers uit de lucht gehaalde tv-zender REM stichtte daarop de TROS, de Televisie en Radio Omroep Stichting. Leidsman Joop Landré, voor de Tweede Wereldoorlog redacteur bij De Telegraaf, beloofde de hardwerkende Nederlanders amusement en geen moeilijkdoenerij. De opkomst van de TROS werd gesteund door De Telegraaf, die daar de lucratieve drukorder van het TROS-kompas voor als beloning ontving.

Binnen korte tijd groeide de TROS uit tot de grootste omroepvereniging van Nederland. Later zou dit kunstje door een groep programmamakers rond de uit de lucht verdwenen zeezender Radio Veronica worden herhaald. De dichter Gerrit Komrij vond het woord vertrossing uit: programmering van hersenloos amusement.

De Telegraaf bleef de publieke omroep consequent onder druk zetten. Ze probeerde het publiek op te zwepen tegen gezagsondermijnende en zedeloos geachte programma´s, zoals de vooral door de VPRO en in mindere mate door de VARA werd uitgezonden. Een eindeloze campagne onder de titel 'Holle Bolle NOS' ging over geldverspilling en vriendjespolitiek. Opnieuw waren het de confessionele partijen die samen met de PvdA de omroepverenigingen in bescherming namen. Tegelijkertijd hielden zij de commerciële omroepen buiten tot 1989, toen onder meer vanwege afspraken binnen de EU, die niet meer tegen te houden waren.

De publieke omroep bleef maar vooral van rechtse zijde werd geklaagd dat het systeem met leden niet meer van deze tijd was, dat de programmamakers linkse vooroordelen koesterden, enzovoort. De populistische partijen van de eenentwintigste eeuw maken van hun haat jegens de publieke omroep geen geheim. Wilders zou die het liefst helemaal ontmantelen. Het lukte  alleen met de Wereldomroep, die zich met heel veel succes richtte op een wereldwijd publiek. Dat was een van der offers die hij eiste voor zijn gedoogsteun aan Rutte I.

De Telegraaf zette zijn tweesporenbeleid tegen de publieke omroep op de oude voet voort. Aan de ene kant voerde deze krant redactionele campagnes tegen de publieke omroep en haar makers. Aan de andere kant onderhield de Telegraaf  steeds zakelijke contacten met bepaalde omroepen. Voor de oorlog was dat de AVRO, later was dat de TROS. In de eenentwintigste eeuw gebruikten De Telegraaf en zijn redacteuren de wetgeving om zelf twee publieke eomroepen te stichten. Telegraafredacteur Dominique Weesie - ook grondlegger van GeenStijl - richtte Powned op en toenmalig hoofdredacteur Sjuul Paradijs WNL, dat expliciet de taak had een rechts geluid naar buiten te brengen.

Tijdens Rutte II - die noodlottiger combinatie van VVD en PvdA - werd de aanval op de publieke omroepen voortgezet. Nu richtte rechts zijn pijlen op de organisatie, die te ingewikkeld en te duur zou zijn waardoor ze vooral uitblonk in geldverspilling. Er bestonden teveel omroepen. Bovendien waren er ook nog kerkelijke organisies met recht op enige zendtijd: protestanten, katholieken, joden, moslims en boeddhisten. Het leek wel een wederopstanding van 'Holle bolle NOS'.

VVD-staatssecretaris Sander Dekker dwong met deze publicitaire wind in de rug de bestaande omroepen tot fusies. Clubs zoals de Joodse Omroep werden uit het bestel verdreven. De macht van de NPO en de zendercoördinatoren werd sterk vergroot: in feite moesten de omroepen voortaan met hun programmavoorstellen bij deze baasjes leuren. Zo moest hun greep op de publieke omroep wel verslappen.

Het is niet genoeg. Nu er in Den Haag een kabinet zit met extreemrechtse trekken kunnen de traditionele vijanden van de publieke omroep proberen hun karwei af te maken. Complete liquidatie, zoals Geert Wilders voor ogen staat, is politiek (nog) niet haalbaar. Minister van Onderwijs Eppo Bruins (NSC) morrelt wél aan de fundamenten van het bestel. Hij wil dat de band tussen het ledenaantal en het recht op zendtijd helemaal wordt doorgesneden. Daar was al niet veel meer van over gezien bijvoorbeeld het grote aantal zenduren voor WNL, de door de Telegraaf gestichte omroep, die nog geen 30.000 leden heeft tegen de honderdduizenden voor BNNVARA of Omroep Max, het geesteskind van reclameman Jan Slagter.

Eppo Bruins zal de omroepen dwingen zich onder te brengen bij wat hij noemt vier 'omroephuizen' die elk een eigen levensbeschouowelijk en sociaal cultureel karakter dragen zodat de veelzijdigheid van het Nederlandse volk ook in de programmering tot uitdrukking komt. Ledental doet er niet toe. De algemene programmering, zoals die door de NOS en later ook door de daarvan afgesplitste NTR werd verzorgd, wordt grotendeels geschrapt. De nieuwe omroephuizen krijgen de taken van de NTR erbij.

Het unieke aan de Nederlandse publieke omroep is het gegeven dat de programmering grotendeels wordt verzorgd door organisaties van kijkers en luisteraars. Dat vormt tevens de kracht en een garantie tegen staatsinvloed. Daar is men bij rechts niet voor te vinden. De publieke omroep beschikt al gedurende zijn hele bestaan over een zeer groot en trouw publiek. Wat dat betreft stelt ze de commerciële concurrentie totaal in de schaduw. Ook op het gebied van nieuwe en sociale media staat de publieke omroep haar mannetje. Kijk bijvoorbeeld naar de vele podcasts of fenomenen als NPO extra.

Dan is de inhoud van de programma´s ook nog eens pluriform en niet eenzijdig populistisch rechts zoals dat bijvoorbeeld op de commerciële zender SBS6 het geval is. Dit ondanks het feit dat bij De Telegraaf werkzame 'duiders' ook bij de publieken inmiddels niet van het scherm te slaan zijn.

Met die zogenaamde huizen wil het kabinet de publieke opinie ondanks alle mooie praatjes meer van de achterban isoleren. Bovendien kan in het nieuwe bestel voorkomen worden dat in grote delen van politiek Den Haag ongewenste elementen zoals Omroep Zwart kunnen toetreden. Als de omroephuizen op zichzelf staan zal onmiddellijk het rechtse geklaag beginnen dat zij de volksgeest niet vertegenwoordigen maar linkse praatjes verkopen. Net zo lang tot ze onder deze aanvallen bezwijken.

En dan heb ik het nog niet eens gehad over de gedurige roep om bezuinigingen en de kortingen die Den Haag steeds weer op de publieke omroep toepast. Hierover één opmerking. Toen de Duitsers tijdens de bezetting met hun Nederlandsche Omroep kwamen, voerden zij tevens een verplicht luistergeld in voor radiobezitters. Dit werd na de bevrijding door de Nederlandse regering gehandhaafd. Later kwam er ook nog kijkgeld bij voor wie een televisie had. Dit alles stond los van de belastingen zodat de overheid niet op de omroep kon bezuinigen. Aan het eind van de twintigste eeuw zijn dat kijk- en luistergeld van het toneel verdwenen. De omroep wordt uit de belastingpot gefinancierd en sindsdien is er inderdaad ieder jaar vanuit de Kamers allerlei gezeik over de hoge kosten en de besteding.

Meer dan een eeuw al proberen rechtse krachten de publieke omroep in Nederland te ondermijnen en een toontje lager te laten zingen. Wat dat betreft staat minister Eppo Bruins in een oude traditie. Het is in het belang van vrijheid en democratie dat hij zijn kop stoot en niet zo zuinig ook. Vers twee is of deze droomwens ook zal worden bewaardheid.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin zeker nu de laatste putten open blijven. Tevens noem ik de PVV een extreemrechtse partij.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: kennis van talen en culturen als militair strategische zaak van belang.