Recht voor iedereen moet de kern zijn

De Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag heeft de problemen in onze rechtsstaat blootgelegd. Ouders die onterecht als fraudeur werden bestempeld konden nergens terecht. De Belastingdienst negeerde bezwaren op een besluit, met grote financiële gevolgen. Tegelijkertijd werd het uitblijven van een bezwaar tegen een hoge aanslag van de Belastingdienst of van toeslagen gezien als ‘bekentenis’. Als je onrecht wordt aangedaan dan kun je altijd naar de rechter stappen, want ook de overheid moet zich aan de regels houden. En als je dat niet zelf kunt betalen, dan krijg je een advocaat toegevoegd op kosten van de staat. Zo hebben we dat geregeld in Nederland, was altijd de gedachte. Maar ook daar ging het mis. Op alle niveaus waren duizenden ouders de pineut. Het idee van een rechtsstaat bleek voor hen een illusie. Dit is geen beperkt en losstaand probleem: onze rechtsstaat is in een crisis terecht gekomen. Dat vereist structurele oplossingen.

Naast het werk van journalisten en Kamerleden zijn het advocaten geweest die de toeslagenaffaire aan het licht hebben gebracht. Ondanks het feit dat er alles aan gedaan is de gedupeerde ouders hun rechtshulp te ontnemen, zoals recent bleek. Dat de overheid haar eigen tegenmacht verzwakte is een regelrechte schande. Advocaten kunnen namelijk onrecht aantonen en met grondig werk zorgen voor meer rechtvaardigheid. Voor individuen, maar ook voor de samenleving als geheel. We moeten de sociale advocatuur dus juist versterken in plaats van laten creperen, zoals opeenvolgende regeringen doen. Een redelijke vergoeding is een eerste noodzakelijke stap, om te voorkomen dat nog meer sociaal advocaten er mee stoppen. Als mensen geen advocaat meer kunnen vinden om hun zaak te behartigen, of als de overheid ‘zoek-het-zelf-maar-uit-beleid’ blijft voeren, dan blijft onrecht bestaan en dat kán niet in een rechtsstaat.

De rechtshulp en rechtspraak stonden te ver van deze ouders af. De enkele ouder die naar de rechter stapte daargelaten, voor de meeste ouders had de rechtszaal net zo goed op een andere planeet kunnen staan. Om dat te doorbreken is rechtshulp dichtbij huis nodig. Bijvoorbeeld in Huizen van het Recht. Een laagdrempelige voorziening in de wijk, waar mensen terecht kunnen voor hun probleem. Eerste hulp bij sociaal-juridische vraagstukken. Dat kan een brief zijn met dreigend ontslag van een werkgever, maar ook het stopzetten van een bijstandsuitkering of een vordering tot het terugbetalen van de kinderopvangtoeslag. Een mens met een probleem moet ergens naar toe kunnen om het verhaal te kunnen doen en geholpen of doorverwezen worden. Laagdrempelig, betaalbaar, niet te ingewikkeld. Veel onrecht op één thema, zoals bijvoorbeeld met de kinderopvangtoeslag of de participatiewet, moet ook een duidelijk signaal zijn dat er meer aan de hand is en dat er ook voor de beleidsmakers en de wetgever werk aan de winkel is. Zo voorkomen we meer onrecht. De toegang tot het recht is het fundament van onze rechtsstaat.

Dat de Raad van State naast een adviserende ook een rechtsprekende taak heeft is veel juristen al langer een doorn in het oog. Principieel geldt dat het orgaan dat de regering adviseert over wetten niet ook tegelijkertijd de hoogste rechtsprekende instantie zou moeten zijn. Dan is de schijn van partijdigheid aanwezig. De wetswijzigingen om hier wat aan te doen uit het verleden zijn lapmiddelen gebleken. De Raad van State kiest helaas te vaak en te makkelijk de kant van de overheid. Een overheidsdienst zou haar zaken wel op orde hebben dus daar mocht op vertrouwd worden, vond de Raad van State. Ten onrecht, blijkt nu. De afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State is niet het schild van bescherming voor de burger geweest. De rechtsbescherming is niet in goede handen bij het instituut dat zo dicht op de overheid zelf zit. De rechtsprekende taak zou dus weggehaald moeten worden bij de Raad van State en ondergebracht moeten worden bij de gewone rechterlijke macht. Bijvoorbeeld in een bestuursrechtelijk gerechtshof. Waarna cassatie mogelijk is bij de Hoge Raad. Ook de Raad voor de rechtspraak en veel juristen van statuur hebben zich hier in het verleden voorstander van getoond.

Het vertrouwen in de rechtsstaat is geschonden en moet worden hersteld. We moeten er dus voor zorgen dat mensen hun recht kunnen halen. Door betaalbare rechtshulp te organiseren, laagdrempelig en in de buurt. En door de rechtsbescherming te verbeteren, door de rechtspraak in het bestuursrecht onder te brengen bij de gewone rechterlijke macht. Dat is voor sommige juristen wellicht een revolutie, maar deze crisis in de rechtsstaat vraagt daar ook om. Dit moet heel fundamenteel worden aangepakt, omdat het gaat over het vertrouwen in de rechtsstaat.