Radicaal realisme: overleeft duurzaamheid een vijandige wereld?

Veel mensen zien duurzaamheid als de enige ontsnapping aan de duikvlucht die de samenleving momenteel doormaakt. Veel anderen juist niet. Binnen de bubbels lijkt het alsof bijna iedereen het met elkaar eens is. Vooral in de groene bubbel lijkt de roze bril te overheersen, getuige recente publicaties die ons voorhouden dat het best goed komt als we maar positief blijven. Een radicaal realistisch perspectief laat een heel ander toekomstbeeld zien.

Drie belangrijke factoren die samen de toekomst bepalen zijn de politiek, de economie en het klimaat. Politiek was er altijd al, in vroege tijden vooral in de vorm van de heersende machtselites. Na de Verlichting en de industriële revolutie werd de economische elite een aparte, sturende machtsfactor. En sinds een paar decennia onderkennen we dat het klimaat een nieuwe, mogelijk dominante factor is die onze toekomst gaat bepalen. In een heel simpel model wordt onze toekomst bepaald door de verhoudingen tussen deze drie factoren. En alle drie maken ze momenteel fundamentele veranderingen door.

Politieke macht
De wereldpolitiek was de hele geschiedenis door een arena waarin machten het met elkaar aan de stok hadden. Maar na de Tweede Wereldoorlog waanden we ons in een wereld die alleen nog de goede kant uit kon, die van vrede en democratie. Vooral Europa beleefde een unieke periode in die veilige toestand. Op 24 februari 2022 kwam een definitief einde aan die vrede. En misschien was het uitbreken van de pandemie het moment waarop het einde van de democratie begon. Of 6 januari 2021. Het verval is nu in elk geval duidelijk zichtbaar.

Economisch verval
De economie is vervallen van een systeem dat een efficiënte productie en verdeling van bestaansmiddelen moest regelen, met geld als ruilmiddel, tot een exploitatiemodel waarin alles van waarde in geld wordt omgezet en geld zelf het belangrijkste middel voor accumulatie van economische waarde is geworden. Die opeenhoping van geld werd het enige doel van de economie en haar nieuwe elite van megarijke manipulators. Zelfs aan een mensenleven of een bos hangt tegenwoordig een prijskaartje.

Moord op het klimaat
Toen de economie de vrije hand kreeg van de politiek, tekende ze daarmee ook het doodvonnis voor het hele planetaire ecosysteem en het klimaat. De verandering die zo werd ingezet heeft ons op de huidige rand van de afgrond gebracht. En de richting waarin de economie en de politiek zich momenteel bewegen, duwen ons alleen maar verder over de rand. Rechtse politici willen niets weten van klimaatdoelen en de economie wil alleen maar verder groeien en geld oppotten. Oliebedrijven gaan gewoon door met oppompen ondanks overweldigend wetenschappelijk bewijs over de gevolgen. En de chaos van de media drijft de bevolking uit elkaar en in bubbels die elkaar niet meer begrijpen of willen verstaan. Dat is de radicale realiteit van 2024: een wereld waarin duurzaamheid meer vijanden heeft dan ooit.

En dat terwijl het klimaat en de ecosystemen alleen er al zo kritiek voorstaan dat je van een planetaire noodsituatie kan spreken waarin elk land en ieder bedrijf nodig zijn om een totale ineenstorting te voorkomen.

De cijfers spreken voor zich met temperaturen boven land en in zee ver boven de laatst genoteerde records. Records die zich aan elkaar blijven rijgen.

Vals positief
Tegen die achtergrond spelen dan discussies waarin we worden opgeroepen om vooral positief te blijven en mensen niet bang te maken. Hannah Ritchie is zo iemand, toegejuicht door onze eigen Rutger Bregman. “We hebben namelijk al zoveel en zo snel vooruitgang geboekt bij de aanpak van de klimaatproblematiek, dat het ernaar uitziet dat we voor het eerst in de geschiedenis in staat zijn werkelijk duurzaam met de aarde om te gaan", lees je op de website van haar uitgever. En dat is waar, maar alleen in een ideale wereld waarin iedereen er ook echt samen de schouders onder zet. Laten we nu juist de andere kant op bewegen.

Ons falen onder ogen zien
De Duitse filosoof Thomas Metzinger daarentegen roept op tot een nieuwe bewustzijnscultuur waarin we het falen van de mensheid onder ogen durven zien. Niet alles kan goed gaan ten slotte, en het erkennen daarvan kan je voor depressie en onmacht behoeden. In dat proces ziet hij een belangrijke rol voor meditatie.

“Meditatie kan helpen de dingen te zien zoals ze zijn en kan de mentale veerkracht vergroten. In zogeheten metameditatie beoefen je compassie met andere levende wezens, gewoon liefdevolle vriendelijkheid. Psychotherapeuten en meditatieleraren hebben ontdekt dat je hiervoor eerst liefdevolle vriendelijkheid voor jezelf nodig hebt. Want hoe goed je ook je best doet, je zult als mens altijd fouten maken en falen en bent altijd ontoereikend. Dat is belangrijk om onder ogen te zien, ook in het licht van klimaatverandering, wanneer je beseft dat je bepaalde zaken niet kunt veranderen,” zo zei hij in een recent interview in Vrij Nederland.

Natuurlijk zijn woorden als bewustzijn en meditatie een licht waar de trolmotten van de sociale media meteen op af komen om te trachten een zinnige discussie de nek om te draaien. Tegen de stroom in van uitstervende insectensoorten vormen ze een toenemende plaag die zinvol contact tussen de verschillende bubbels grondig ontregelt. Contact dat nu juist zo belangrijk is om de levensbedreigende problemen van de wereld aan te pakken.

Radicaal realisme lost die problemen ook niet op. Niet in haar eentje in elk geval. Maar het is een perspectief en een denkrichting die kan voorkomen dat je volledig op het verkeerde been wordt gezet door of onverbeterlijke (of zelfs kwaadaardige) klimaatontkenners, of hun tegenvoeters, de positivo’s die zich veilig wanen op hun roze wolk. Radicaal realist zijn vergt wel moed, want je wordt van twee kanten bestookt. Je terugtrekken in meditatie kan dan verleidelijk zijn. En voor even mag dat, als het is om de moed te verzamelen om ondanks alles toch duurzaam aan te pakken. Radicalen hebben ten slotte wel vaker in de geschiedenis voor verrassingen gezorgd.

Over radicaal realisme
De term radicaal realisme is vijf jaar geleden gekoppeld aan klimaatverandering door Lily Fuhr van de Duitse Heinrich Böll stichting, die er later een serie publicaties over uitbracht.

De term wordt ook in de filosofie gebruikt om een directe relatie tussen beschouwer en werkelijkheid te beschrijven, die zonder tussenkomst van taal tot stand komt.

Ik gebruik het begrip om er een noodrem voor het behoud van duurzaamheid (en daarmee het klimaat en onze ecosystemen) mee te beschrijven: kijken en handelen naar wat er daadwerkelijk gebeurt, en op basis van kennis en ervaring verwacht kan worden.

Dit artikel is ook verschenen op Duurzaamnieuws.nl.