Raad voor Journalistiek toont wel erg veel begrip voor autoriteiten

Zembla kan een pain in the ass zijn. Daarover kan ik meepraten. In 2009 was ik woordvoerder van minister Cramer van Milieu. Al enige tijd speelde het dossier van de zogenaamde ‘gegaste containers’. Een ernstige zaak: werknemers die de deuren openden werden bedwelmd door de bestrijdingsmiddelen tegen ongedierte, die vaak in het Verre Oosten bij de lading gevoegd werden. Alle toezichthouders wezen naar elkaar en zo circuleerde het dossier al geruime tijd tussen tenminste vier ministers.

Zembla zat erop en uiteindelijk stemde Jacqueline Cramer in met een interview. Ik zat mij aan de andere kant van de camera te verbijten. Ze kreeg pijnlijke vragen. Werd geconfronteerd met onheilspellende teksten uit vage memo’s. De verslaggever draaide de duimschroeven aan. Groggy als een bokser droop de minister af.

Maar vervolgens gebéurde er wel wat. Het interview was de trigger van een reeks aan maatregelen die VROM vervolgens in rap tempo er doorheen drukte. Containers met gas werden ‘uit de keten gehaald’. Een dozijn directeuren van firma’s als Beter Bed, Intratuin en Kwantum Hallen werd ontboden op het ministerie om afspraken te maken. De gascontainers mochten er niet meer inkomen.

Het is om die reden dat onderzoeksjournalistieke programma’s zo belangrijk zijn. Ze brengen onvolkomenheden bij autoriteiten aan het licht. En soms onrecht. Dat is vaak het begin van herstel en rechtvaardigheid. Kijk bijvoorbeeld naar de toeslagenaffaire.

Ja, ze zijn soms vreselijk irritant. Snijshots van stukken met gemarkeerde passages. Geblurde getuigen die ergens schande van spreken. Die eeuwige borstklopperij over ‘geheime documenten die in ons bezit zijn’. Maar ergerniswekkend of niet, ze zijn wel belangrijke waakhonden voor de democratie.

Zelf heb ik geruime tijd in beide werelden gebivakkeerd. Als journalist (een parlementair exemplaar voor Vrij Nederland en de NOS) heb ik soms pijnlijk ondervonden hoe belangrijk je journalistieke integriteit is. Komt die onder vuur, dan krijg je het als journalist letterlijk Spaans benauwd. De verdediging tegenover collega’s, hoofdredacteuren, de buitenwereld slurpt aandacht en energie. Het houdt je van de straat. Je komt letterlijk en figuurlijk niet aan je werk toe – terwijl dat vaak zo belangrijk is.

In deze context is de Raad voor de Journalistiek een soort sum of all fears. De Raad kan redacties op de vingers kan tikken als ze universele journalistiek principes met voeten getreden hebben. Een serieus te nemen orgaan: veruit de meeste gevestigde media zijn aangesloten bij de Raad. De Raad heeft geen wapens, maar wel gezag. Eenmaal in het ongelijk gesteld wordt redacties verzocht een rectificatie te plaatsen. Als oud-journalist kan ik wel stellen dat dit er inhakt.

Gezien het belang van de persvrijheid is het daarom van belang dat de Raad uiterst terughoudend omgaat met terechtwijzingen. Een tik op de vingers houdt journalisten van de straat – en dat weerhoudt ze van de uitoefening van hun vitale beroep. Niet voor niets maakte Frits van Exter, voormalig Trouw-hoofdredacteur en voorzitter van de Raad, onlangs in zijn column op Villamedia (‘laat je niet voor een karretje spannen’) gehakt van pressiegroepen die zich tot de Raad wenden om hun zaak kracht bij te zetten in plaats van journalistiek wangedrag aan te kaarten.

Des te meer is het verbazingwekkend dat de Raad Zembla op de vingers tikt vanwege de uitzending ‘de afvaldump van Rijkswaterstaat’ (6 februari 2020). De uitspraak vormt de directe aanleiding voor het besluit van BNNVARA om de Raad voor de Journalistiek niet langer te erkennen. En dat is goed te begrijpen.

In de uitzending stelt de onderzoeksjournalistieke rubriek aan de kaak dat granuliet (een restproduct van de productie van steenslag voor de wegenbouw) ten onrechte aangemerkt wordt als grond en daarom gedumpt mag worden in zandwinplassen. Ze tonen overtuigend aan dat diverse ter zake deskundige ambtenaren zich bij herhaling hebben verzet tegen het goedkeuren van deze activiteit. Ook wordt duidelijk dat de top van Rijkswaterstaat deze adviezen overruled heeft. Tot slot geeft de uitzending een belangwekkende blik in het powerplay dat gespeeld, doordat voormalig VVD-minister en huidig topman van infrabouwer Volkerwessels Halbe Zijlstra ‘pulled some strings’ om dit proces te verspoedigen.

In de uitzending geven een voormalige handhaver en een milieuofficier van justitie in ruste commentaar op de handelwijze van het bedrijf dat het granuliet stort. Ze spreken van strafbare feiten, economische delicten en valsheid in geschrifte. Zware verwijten, maar het is voor iedereen duidelijk dat dit hun expert judgement is. De Raad vindt dat Zembla hier een nuancerende opmerking bij had moeten plaatsen. Dat is op zichzelf al de vraag, als toerekeningsvatbare mensen zonder belang op camera hun oordeel geven.

Erger is dat de Raad hierin aanleiding ziet om de kachel aan te maken met de gehele uitzending. Onvoldoende duidelijk wordt gemaakt dat granuliet door bevoegde instanties als grond is aangemerkt, stelt de Raad. Opmerkelijk: helemaal aan het begin van de uitzending worden de certificaten in beeld gebracht die dit moeten aantonen en die het bouwbedrijf en Rijkswaterstaat hebben doorgespeeld. Zembla stelt vervolgens ter discussie dat deze ten onrechte verstrekt zijn. Met inhoudelijke, door specialisten aangedragen argumenten en met de bewijs dat bij Rijkswaterstaat en de Inspectie voor de Leefomgeving diverse deskundigen die visie delen.

De onthulling dat de top van Rijkswaterstaat het oordeel van ‘lagere’ ambtenaren naast zich neerlegde, wordt vervolgens door de Raad voor de Journalistiek, tsja, geframed. Dat granuliet grond is, was staand beleid. Meegaan met het advies van onderaf had daarom een beleidswijziging ingehouden. Nogal wiedes dus dat topvrouw Michelle Blom bewerkstelligde dat de dump alsnog mocht doorgaan. En onzorgvuldig dat Zembla dit niet even uitgelegd heeft. Gedachtenexperiment: pas deze redenatie eens toe op de toeslagenaffaire.

Het is opmerkelijk dat de Raad zo uitgebreid stilstaat bij de berichtgeving van Zembla over de gang van zaken binnen Rijkswaterstaat. Die organisatie is geen partij in de zaak. De klacht is immers ingediend door de eigenaren van het bouwbedrijf. Niet door Rijkswaterstaat of het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Niemand van deze partijen is ter zitting verschenen.

Wie niet beter weet kan de uitspraak lezen als een afrekening met een onderzoeksjournalistieke rubriek die al jarenlang een lastpak is. Je vraagt je af wat er in de hoofden van de leden van de Raad voor Journalistiek geslopen is. Nu is de samenstelling van de Raad die deze uitspraak deed wel meer dan een detail.

Stel dat de Raad mij gevraagd had me over deze kwestie te buigen. Ik zou bedankt hebben voor de eer. Om de onafhankelijkheid van de Raad niet in het gedrang te brengen. Als voormalig woordvoerder van de minister van VROM heb ik een geschiedenis met de rubriek en met het onderwerp.

Misschien is dat wel roomser dan de paus – althans, dat zou je kunnen afleiden uit de andere afweging die de leden van de Raad inzake granuliet hebben gemaakt. Eén lid was woordvoerder van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat in 2012. Een ander werkte bij VROM en was jarenlang liaison met het ministerie als griffier van de Vaste Kamercommissie. Een derde verricht als freelance datajournalist opdrachten voor Rijkswaterstaat. We moeten natuurlijk uitgaan van hun integriteit. Maar is het zo ondenkbaar dat binnen deze Raad op voorhand wel erg veel begrip leefde voor de positie van beleidsmakers binnen Rijkswaterstaat en het Ministerie van Infrastructuur en Milieu?

Daarmee doet de uitspraak tegen Zembla afbreuk aan het gezag van de Raad voor de Journalistiek. En houdt het Zembla onnodig van de straat als broodnodige pain in the ass van de overheid.