Putlucht in de polder

In Mali liggen de verhalen over corruptie op straat. Volgens de Corruption Perception Index behoort Nederland tot de beste jongetjes van de klas. Precies een half jaar terug uit Mali constateert Manon Stravens heel wat anders: “Ook de polder kent praktijken met een putlucht.”

“Ik weet dat je er over gaat schrijven, dus ik zal je eens precies vertellen hoe het zit!” riep Sidi, een grin-vriend in Bamako. Haarfijn legde hij me uit hoe het budget voor een grote weg in Mali bij elke bestuurlijke en uitvoerende afhandeling zo wordt aangevreten dat er uiteindelijk maar een klein straatje “van hier tot aan jouw huis” – honderd meter verderop dus – overblijft. In Mali liggen de verhalen over corruptie op straat. Er wordt ‘gesnoept’ door politici en functionarissen, maar ook door onderwijzers, ondernemers, politie, verpleegsters, rechters en militairen. Je loopt er dagelijks tegenaan en draagt er uit nood aan bij, omdat principes je niet redden uit de klauwen van een agent. In Mali bereik je meer met relevante relaties dan met een diploma. Straffeloosheid is funest. Niet dat Malinezen geen schoon geweten hebben: je doet mee of hebt het nakijken. C’est la mangercratie , zong de Ivoriaanse reggaester Tiken Jah Fakoly. Corruptie is één van de structurele oorzaken van de crisis en een giga-uitdaging die ik als één van de (weinige) Malinese malheurs graag achter me liet. En dus vloog ik volgens de Corruption Perception Index 2012 op 18 mei 2013 van een roodgekleurd land op de 105e plaats naar keurig geel Nederland op nummer 9. Vloog ik naar een heilig paradijs? Toch niet. Ook de polder kent praktijken met een putlucht.

Diefstal van een kerstpakket en geflipte antropologen Geen dag gaat voorbij dat ik niet lees over een stinkende affaire in mijn land. Opvallend is dat zowat elke sector de revue passeert. Van politiek, wetenschap, zorg en sport tot de financiële en fiscale sector of de voedselindustrie. Ik pen er zo een column, nee, een heel boek, mee vol. Het varieert van zielige zaken zoals diefstal uit een straatkrantkas of een kerstpakket uit een bejaardentehuis (door lokale politici) tot kritieke dubbele petten van hoogleraren of het wangedrag van vooraanstaande maar geflipte antropologen, tandheelkundigen en neurologen. Ik lees over rentemanipulaties door bonusminnende bankiers of dopinggebruik door een complete wielrennerploeg. Met Rasmussen die nog eens doodleuk beweert dat de topsport het zonder doping niet overleeft. Zoals ik als vegetariër bijna sterf bij de verhalen over ‘mestbezoedeld’, veel te lang ingevroren of met paarden- of rottend vlees vermengd vlees. Sinds terugkomst heb ik geen euro misnoegd geschoven, maar ben ik wel elke dag even verontwaardigd. Het doet er niet toe. Het gaat om de vraag of dit incidenten of trends zijn, hoe groot de onontdekte ijsberg is en wat we er aan doen.

Losse handjes, loslippigheid, leugens en liefdesaffaires van politici zijn integriteitschendingen. Menselijke misstapjes die een responsabel persoon, hoe mens die ook is, gewoon niet moet zetten. Steekpenningen van bouwbedrijven accepteren of een helikoptervlucht als lunch declareren is corruptie. Misbruik van toevertrouwde macht en middelen voor eigen gewin. Corruptie is een verzamelnaam voor fraude, bedrog, oplichting, witwassen, afpersing, vriendjespolitiek, valsheid in geschrifte en omkoping in publieke dan wel private sferen. Het is strafbaar, tast integriteit van de betrokkenen aan en ondermijnt democratie, rechtstaat, goed bestuur en gelijke rechten voor iedereen. Want wie betaalt, geniet privileges die worden onthouden aan degene die níet betaalt. De precieze omvang en kosten van corruptie zijn moeilijk te bepalen omdat betrokkenen baat hebben bij geheimhouding. En omdat het om zowel geld als giften en gunsten kan gaan.

VVD-vlegel   Er is toenemende aandacht voor en onderzoek naar kikkerlandcorruptie. Een totaaloverzicht is er niet omdat aangifte niet altijd wordt gedaan en systematische registratie vooralsnog ontbreekt. Niettemin presenteert een onderzoeksrapport van Transparency International (2012) een interessant corruptieprofiel. Het stelt onder meer dat 13,8% van de decentrale overheids- en politieorganisaties tussen 2008 en 2012 te maken had met corruptie, 30% met belangenverstrengeling en 24,6% met vriendjespolitiek. Binnen ministeries was van de 566 integriteitsschendingen in 2010 28% misbruik van geld, macht en belangenverstrengeling. Uit fraudeonderzoek door Ernst & Young (2011) bleek 30% van de Nederlandse managers van grote bedrijven het normaal te vinden een geschenk te geven om een opdracht binnen te halen. En 23% van de Nederlandse werknemers denkt dat corruptie binnen bedrijfsleven bestaat (maar niet in het eigen bedrijf). Motieven zijn niet zozeer financiële problemen, als wel financieel gewin of het verkrijgen van status, vriendschap of een liefje.

Dit jaar kwam Vrij Nederland i.s.m. de Erasmus Universiteit en Vrije Universiteit met een lijst van 216 integriteitaffaires van politici in de afgelopen dertig jaar. Kijken we naar de strafrechtelijke zaken, dan blijken de VVD en de relatief jonge PVV met ieder tien strafzaken koplopers. Zoals ze ook voorop paraderen met leuzen over misbruik van ontwikkelingsgeld, corrupte Antillen en criminaliteit met een kleur. De grootste schreeuwers hebben ware handelaren in macht en invloed in de gelederen. En gaan daar volgens de onderzoekers laconiek mee om. Tegen de grootste VVD boef is zojuist vier jaar onvoorwaardelijk geëist. In een recent evaluatierapport dringt de Group of States Against Corruption (GRECO, Raad van Europa) aan op het opstellen van een gedragscode voor Kamerleden en betere regelgeving aangaande nevenfuncties, giften, gunsten, contacten met lobbyisten, financiële en zakelijke belangen. Kennelijk hebben onze Kamerleden wat onderricht en begeleiding nodig. En we weten niet wie wat spekt: de GRECO hekelt ook al jaren de ondoorzichtige partijfinanciering. De nieuwe spekwet van dit voorjaar is strenger maar nog steeds niet naar wens. En komt er ooit een goede wet, dan lapt de PVV die naar eigen zeggen aan de laars. 

Slakkerigheid Corruptieonderzoek richt zich nog vooral op openbaar bestuur en minder op de private sector. Dat is jammer want die VVD-vlegel ontving toch 1,8 miljoen euro aan steekpenningen van maar liefst 62 bedrijven. Medeschuldig zou je zeggen. Wel deed de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) onderzoek naar corruptie door Nederlandse bedrijven in het buitenland (december 2012). Ze stelt “seriously concerned” te zijn over slakkerigheid van onderzoek en vervolging. Van de 22 officiële klachten van omkoping zijn er maar acht onderzocht en twee voor de rechter verschenen. Dat is veel te weinig gezien de omvang van de Nederlandse economie, export en buitenlandse investeringen. Veel voortgang hebben we kennelijk niet gemaakt want dit jaar bungelen we volgens het Transparency International Progress Report 2013 in de onderste categorie van landen die ‘ Little or no enforcement ‘ realiseren. Gezellig naast Rusland. Het rapport is duidelijk: we zijn slap in het doorvoeren van sancties, het beschermen van klokkenluiders en we hebben slechts één landelijke corruptieofficier en dus te weinig capaciteit om het gedrag van vooral brievenbusfirma’s in het buitenland te volgen.

In Mali liggen de verhalen over corruptie op straat. In Nederland staan ze vooral in de krant (leve de journalistiek). Dat zegt wat over de schaal, over het type misbruik en het zelfreinigend vermogen. In Mali krikt corruptie soms een schamel salaris wat op. Niet goed, wel begrijpelijk. In Nederland gaat het behalve integriteitsaffaires en harde corruptiezaken ook om een heel groot grijs gebied dat je met argusogen bekijkt. De Groene Amsterdammer publiceerde onlangs een onderzoek waaruit blijkt dat drie op de vijf hoogleraren economie, accountancy, bedrijfskunde en fiscale economie lekker bijklussen via commerciële nevenfuncties. Dat is legaal, maar heel riskant. Op ingekapselde wetenschappers die geen kritische vragen meer stellen, zitten we niet te wachten. In Nederland is corruptie minder wijdverbreid, maar meer verborgen, met de media die het speurwerk doen. De politiek is niet proactief. Hoeveel weten we nog niet, denk je dan. De negende plaats op een index is heel aardig, maar zuivere luchten hebben we zeker niet.