Politieke nieuwkomers: golf van verandering in Oost-Europa?

Een bloedtest, optredens in een stadion, beschuldigingen van alcoholisme en drugsgebruik, het klinkt als een Netflix-serie, maar dit gaat over een verkiezingscampagne. Komende zondag gaan de Oekraïners naar de stembus om hun volgende president te kiezen. De waarschijnlijke winnaar volgens alle peilingen is een acteur en komiek die nu voor het eerst in de politiek zit. Dit klinkt bijzonder, maar er zijn meer recente voorbeelden uit Centraal- en Oost-Europa waarbij iemand van buiten de gevestigde orde, zonder ervaring in de politiek, erin slaagt om een brede volksbeweging op gang te brengen en vervolgens ook een verkiezing te winnen. Zonder een toevlucht te zoeken bij nationalisme of bangmakerij. Zien we hier het begin van een golf van verandering in de regio?

Een komiek, een advocate en een activist De Oekraïense acteur Volodymyr Zelenskiy lijkt zijn bekendste personage in het leven te willen roepen. In zijn serie Dienaar van het volk wordt een doodgewone leraar onverwacht gekozen tot president, en gaat vervolgens de strijd aan met corruptie en oligarchen. In het echte leven draait Zelenskiy’s campagne ook om transparantie, anti-corruptie en hervorming. Wat zijn presidentschap verder precies zal inhouden is onduidelijk: zijn programma is vrij kort en algemeen.

Wat dat betreft valt er iets meer te zeggen over de nieuwe Slowaakse president Zuzana Čaputová: zij heeft progressieve ideeën over democratie en mensenrechten. Waarschijnlijk iets te progressief voor een groot deel van de Slowaakse bevolking – denk aan LGBTI rechten en abortus. Desalniettemin is zij met een comfortabele meerderheid gekozen. Čaputová is een mensenrechtenadvocate, die haar (beperkte) bekendheid ontleende aan haar strijd tegen een vuilstortplaats in haar woonplaats Pezinok. Nikol Pasjinjan, de nieuwbakken premier van Armenië, is begonnen als journalist. Hij heeft als kritisch parlementariër meer politieke ervaring dan de andere twee maar is toch voornamelijk bekend als activist en zelfs politieke gevangene. Een jaar geleden leidde hij protesten in Armenië, die uitmondden in een brede volksbeweging, tegen de regerende oligarchische kliek. Het lukte die beweging om geweldloos een regime af te zetten dat een paar weken daarvoor nog muurvast in het zadel leek.

Meesters in communicatie en beeldvorming Wat deze drie verbindt, naast hun niet (of weinig) politiek-bestuurlijke achtergrond, is dat ze meesters zijn in communicatie. Zo begrijpen ze het belang van openheid, in landen waar de regerende elite dat verre van doet. De charismatische en welbespraakte Čaputová heeft beloofd haar positie te gebruiken om te zorgen voor meer transparantie in Slowakije. Haar eerste daad als president was een kaarsje te branden bij een gedenkplaats van een vermoorde journalist.

Pasjinjan doet constant verslag van zijn activiteiten via Facebook live feeds, en gaf op de avond van zijn verkiezing een virtuele rondleiding in de ambtswoning van de premier. Al snel gooide hij ook de tuinen rondom het regeringsgebouw en het parlement, die jarenlang schuil gingen achter hoge hekken, open voor publiek. De symboliek was duidelijk.

In Oekraïne heeft Zelenskiy via online video’s input gevraagd van gewone burgers voor zijn programma en ze uitgenodigd voor zijn campagne te komen werken. Ook zijn serie ondersteunt het beeld van een toegankelijke ‘man van het volk.’

Positieve instelling Wat ze ook kenmerkt, is hun keuze voor een positieve benadering van de verkiezingsstrijd. Čaputová hield vast aan een respectvolle toon in een politiek speelveld dat soms allesbehalve dat was. Pasjinjan noemde zijn protesten ‘De revolutie van liefde en solidariteit’ en stond erop dat de demonstranten nooit en te nimmer geweld gebruikten. Zelenskiy’s campagne toont een opvallende afwezigheid van zwarte PR, in sterk contrast met Porosjenko’s kamp, dat de tegenstander neerzet als drugsverslaafde, alcoholist, en marionet van een oligarch.

De verschillen Ondanks de overeenkomsten, verschillen de drie op veel gebieden ook van elkaar. Čaputová heeft een reputatie van respectvol en degelijk gedrag richting haar politieke opponenten. Pasjinjan praat daarentegen nog altijd als een revolutionair en draait zijn hand niet om voor harde aanvallen op zijn tegenstanders. Čaputová wordt ook wel de hoop van liberalisme in Europa genoemd, terwijl de andere twee geen eenduidige ideologie hebben. Zelenskiy is een succesvolle acteur met een eigen productiestudio, een bijbehorend budget en team van media experts. De andere twee hadden dat vrijwel niet. Grote kans dat ze als bestuurders ook verschillend beleid zullen voeren.

En toch noem ik ze hier samen, omdat ze een trend verpersoonlijken die naar mijn mening breder leeft in Europa. Al jaren hebben we het over de opkomt van populisme, nationalisme, conservatisme en nativisme, als een soort opstand tegen de gevestigde politieke orde. Wat deze drie leiders tonen is wellicht een alternatieve manier van rebelleren, waarbij het antwoord in een andere hoek wordt gezocht: niet angst maar hoop, onder een vaandel van meer transparantie, meer vrijheid, mensenrechten en democratie.

Los van de vraag of het deze drie specifieke mensen lukt dat te bereiken, zijn dit in elk geval de waarden waarmee ze brede steun hebben vergaard in hun landen. En ook elders in Centraal- en Oost-Europa lijkt er groeiende vraag naar. Kijk naar de huidige protesten in Servië, de machtswisseling in Macedonië in 2016-2017, de opkomst van de ultra-progressieve beweging van Robert Biedroń in Polen. De vraag is wel of deze bewegingen de ruimte krijgen om tot hun recht te komen. En natuurlijk ook of hun leiders naar de bovengenoemde waarden zullen (blijven) handelen. Laten we hopen dat waar vraag is, er ook een aanbod komt.

Cc-foto: Belisarius-skwiki