Hoe politici veranderen in entertainers die politieke acts opvoeren

Een van de stokpaardjes van mijn promotor, professor Willem Witteveen, was de voorstelling van politiek als theater. Hij schreef er een boek over:  Het theater van de politiek (1992). In een moderne democratie kunnen miljoenen mensen onmogelijk met elkaar in debat treden. Het is dan ook onvermijdelijk dat burgers niet langer actief deelnemen, maar vooral toeschouwers worden van een politieke voorstelling en dat politici in entertainers veranderen die een politieke act opvoeren.

Theater was voor Witteveen een wezenlijk kenmerk van de politiek en moest niet worden veronachtzaamd. Moderne samenlevingen zijn zo ingewikkeld geworden en zo afhankelijk geworden van ontoegankelijke, esoterische kennis en expertise dat het democratische debat nooit over de werkelijke bestuurlijke en technische kwesties kan gaan die bepalend zijn voor beleid. Politici moeten de complexe werkelijkheid vertalen in een versimpeld beeld, of in pakkende vertelling, die vervolgens in onze toeschouwersdemocratie voor het voetlicht kan worden gebracht. Met andere woorden, politiek is een schouwtoneel waarop ingewikkelde, technische keuzes worden uitgebeeld op een manier die voor gewone burgers toegankelijk is.

Iemand die de technieken van het politieke theater duidelijk goed onder de knie heeft, is de nieuwe Franse president Emmanuel Macron. Macron is goed voorbereid de politiek ingegaan. Zijn 24 jaar oudere partner, Brigitte Trogneux, was op de middelbare school zijn toneeldocent en regisseerde het debuut van de toen vijftienjarige Macron in het schooltoneelstuk. Het huwelijk heeft duidelijk effect gehad op de manier waarop Macron zich presenteert.

Zijn eerste weken als president heeft Macron laten zien dat hij veel aandacht heeft voor de enscenering en de symboliek van zijn publieke optredens. Denk aan de toespraak voor de beide kamers van het Franse parlement in het paleis van Versailles, het publieke partijtje armworstelen met president Donald Trump waarop zijn handdruk op de NAVO-top uitliep, de militaire parades met alle toeters en bellen die zijn publieke optredens vergezellen. Sommige spreken ondertussen van “Zonnekoning” Macron ― en inderdaad de eenheid van de natie symboliseren is traditioneel de core business van een vorst ― maar voor het lusteloze, intern-verdeelde en aan zichzelf twijfelende Frankrijk biedt Macron met zijn publieke optreden energie, richting en focus. Het is politiek theater van de oude stempel, maar voor het Frankrijk van nu lijkt het vooralsnog te werken.

In vergelijking met Macron zou men wellicht de conclusie kunnen trekken dat Donald Trump van politiek theater geen kaas gegeten heeft. Zijn bezoek aan Frankrijk viel alleen op door zijn tenenkrommende opmerkingen over Macron’s partner: [ tegen Trogneux ] “You are in such great shape…” [ t egen Macron ]: “She’s in such great physical shape… Beautiful!”. Dat zou echter een voorbarige conclusie zijn. Ook Trump heeft gevoel voor show business. Zijn opvoering is alleen niet gericht op een publiek van academisch geschoolde burgers en zijn medium is niet de traditionele pers.

Met Trump krijg je geen Racine of Molière, maar (soms letterlijk) All-Star Wrestling en reality TV. Zijn publiek bestaat uit de twee van de vijf Amerikaanse kiezers die hem nog door dik en dun blijven steunen en die ieder vertrouwen in de gevestigde media, de intellectuele elite en de door hen betuigde feiten is kwijtgeraakt. Deze groep deelt haar eigen informatie op sociale media, waar Trumps buitenissige optredens en bizarre claims nog steeds uitstekend werken en veel aandacht trekken.

Trump belichaamt echter ook een kwalijke mutatie van het theater van de politiek. Voor Witteveen stond politiek theater nog in dienst van de publieke zaak. Politici versimpelden vraagstukken wel en gaven valse voorstellingen van zaken, maar ze deden dat te goeder trouw en in dienst van beleid dat ze ook echt in het belang van hun achterban najoegen. Het theater van Trump lijkt echter geen enkele constructieve politieke doelstellingen te dienen. Het lijkt primair gericht op de promotie van leider Trump en het afleiden van de aandacht van zijn tekortkomingen en mislukkingen.

Nederland blijft van dergelijk politiek theater niet gevrijwaard. In een recente column in de NRC (29-6-2017) schreef Tom-Jan Meeus dat ook de Nederlandse politiek in toenemende mate wordt overheerst door de logica van de BN’er: “om een bekend politicus te worden moet je vooral aandacht krijgen. Presteren is niet per se een vereiste meer, sterker: wie presteert wordt lang niet automatisch nog een bekende politicus.” Je moet er vooral als een daadkrachtige en doortastende politicus uitzien, en vaak in de media verschijnen. Het is niet belangrijk dat je echte politieke successen behaalt of effectief beleid maakt, als de pose maar goed is en als je maar een connectie weet te maken met de Nederlandse burgers. Deze focus op de houding en de uiterlijkheden geeft ambitieuze politici niet de prikkels om taaie problemen voortvarend aan te pakken, maar juist om bij dat soort problemen weg te blijven. Het is veiliger om succes te veinzen, dan verwikkeld te raken in (en besmeurd te raken door) een hardnekkig vraagstuk.