Politici hebben een cursus realiteitszin nodig

Geregeld lijken politici geen realistisch beeld te hebben van ongewenste feiten. Bij de verhoren over het fraudebeleid zei Henk Kamp dat de lage fraudecijfers niet in lijn waren met ‘de beleving vanuit de samenleving’ – hij bedoelde de onderbuik van de kiezers, waaraan hij meer gewicht toekende. Uit het rapport over de evacuatie vanuit Kabul bleek dat bewindslieden uitgingen van de ‘niet getoetste aanname dat het zo’n vaart niet zou lopen’ met de dreiging; er was sprake van ‘politiek wensdenken’ (de Volkskrant 7 oktober). Hetzelfde zien we onder meer bij klimaat- en stikstofbeleid, of beter gezegd het uitstel daarvan: burgers, boeren en bedrijven willen hun gevestigde belangen en levensstijl niet opgeven, en politici willen het hun naar de zin maken. Keer op keer blijkt die drang sterk genoeg om de harde, onwrikbare realiteit uit het oog te verliezen.

Kritische burgers hebben vaak de indruk dat deze politici wel beter weten en ons voor de gek houden, om beleid te kunnen voeren dat electoraal goed scoort. Het lijkt evident: de meeste politici zijn niet dom en ze hebben de beschikking over alle relevante informatie. Dus dat ‘wensdenken’ lijkt puur voor de bühne. Toch denk ik dat politici in hun eigen ogen bijna altijd oprecht zijn. Ze geloven echt in hun verhaal. Ze kunnen ‘zichzelf in de spiegel aankijken’, want daar zien ze alleen het beeld dat ze zelf hebben geconstrueerd.

De spindoctor in ons eigen brein
Politici zijn ook maar mensen. We kennen allemaal de politieke spindoctor die het meest wenselijke verhaal voor de bühne construeert. Maar we kennen níet de onbewuste spindoctor in ons eigen hoofd, die achter de schermen informatie censureert, verdraait, filtert en herinterpreteert om het gewenste beeld van onszelf en van de wereld te creëren. Die innerlijke spindoctor heeft toegang tot een enorme hoeveelheid psychologische huismiddeltjes om recht te praten wat krom is; om ons welbevinden, ons ego en het beeld van onszelf als moreel goede mensen te beschermen. Dit psychologisch afweersysteem werkt net zo onzichtbaar als ons lichamelijk afweersysteem. We weten het niet als ons immuunsysteem een schadelijke bacterie heeft afgeweerd, we kunnen dat ook niet bewust aan- of uitzetten. Evenmin weten we het als we psychologisch ongerief buiten de deur houden.

Ja maar, zul je denken. Iemand met een beetje verstand (zoals jij zelf; zoals de meeste politici) heeft dat toch zeker zelf wel in de gaten? Nee. Want hoe slimmer je bent, des te slimmer is ook je spindoctor. Hoe intelligenter mensen zijn, of hoe meer kennis ze ergens van hebben, des te creatiever weten ze de sjoemel-speelruimte tussen wens en werkelijkheid te benutten. Botte ontkenning van onwelkome feiten (‘onzin, jij bent stom’) zie je bij kinderen en helaas ook sommige volwassenen. De middeltjes in de huisapotheek worden complexer naarmate mensen ouder worden[i] en naarmate ze intelligenter zijn.[ii] Onbewust hebben we een veel grotere informatieverwerkingscapaciteit dan bewust,[iii] dus de spindoctor is altijd net een tikje slimmer. Meer kennis of intelligentie wordt flexibel aangewend en uitsluitend gebruikt wanneer het helpt om bij het gewenste resultaat uit te komen, maar juist níet zodra het een ongewenste conclusie zou opleveren. Zo bleek in een onderzoek dat deelnemers die bij een neutrale taak goede rekenkundige vaardigheden toonden, deze vaardigheden opeens niet meer gebruikten als de opgave zodanig was geformuleerd dat de uitkomst tegen hun politieke voorkeur in zou gaan.[iv] Mensen met een hoog IQ benutten hun redeneervaardigheden vooral om argumenten te bedenken voor stellingen waar ze het mee eens zijn.[v] Kritische vermogens worden selectief ingezet bij onderzoeksresultaten die ongewenst zijn, zoals over de gevaren van glyfosaat; alleen dán moet er ‘meer onderzoek’ gedaan worden.

Hoe meer macht, hoe minder zelfkennis
Je hebt weinig aan een goed stel hersens wanneer ze door je spindoctor in gebruik zijn genomen. Dit geldt voor ons allemaal, maar voor politici zijn er extra handicaps. De eerste is de grote rol van beeldvorming en media, waardoor hun publieke zelfbewustzijn toeneemt; ze vragen zich steeds af hoe hun gedrag overkomt bij anderen, hetgeen zelfreflectie belemmert. Wanneer ze bij verkiezingen verliezen, zeggen ze dat ze hun ‘verhaal beter moeten uitleggen aan de kiezer’ – in plaats van zich af te vragen of dat verhaal wel deugt. Ten tweede worden mensen in machtige posities vaak onvoldoende gecorrigeerd door adequate feedback. Ze worden omringd door bewonderaars en gelijkgestemden – die onderling elkaars beeld van de werkelijkheid bevestigen – en er wordt meer tegen ze geslijmd.[vi] Ambtenaren zullen zich vaak wel twee keer bedenken voordat ze de baas van hun ministerie corrigeren. Hoewel politici in de (sociale) media vaak stevig onder vuur liggen, is het met zo’n welwillende naaste omgeving nogal makkelijk om te zeggen dat ze zich ‘niet herkennen in dat beeld’. In de spiegel zien ze immers het beeld dat door hun spindoctor is geconstrueerd, en bevestigd door hun partijgenoten, woordvoerders en hun achterban.

Uitgerekend deze mensen, met de meeste macht en invloed, hebben wellicht het minst realistische beeld van zichzelf en de rationaliteit van hun besluiten. Terwijl hun besluiten grote impact hebben op ons allen, kunnen typisch menselijke vertekeningen bij politici extra sterk zijn. Om die reden zouden ze eigenlijk verplicht jaarlijks een cursus realiteitszin moeten volgen, waarin ze – afgeschermd van media, publiek en woordvoerders, zodat het imago zoveel mogelijk ‘uit’ staat – worden blootgesteld aan ongemakkelijke feiten. Realiteitszin en zelfkennis vereisen dat je de trucs van je eigen ego in beeld krijgt. Dat begint met het besef dat je net zo bent als iedereen: instinctief geneigd een flatteuze of opportunistische draai te geven aan alles wat je niet goed uitkomt. Pas dan kun je leren jezelf écht zien te de spiegel en in contact komen met de realiteit.

Dit stuk is gebaseerd op het nieuwe boek van Roos Vonk: Mijn ego heeft altijd gelijk, van zelfbedrog naar zelfkennis.

[i] Cramer, P. (2015). Understanding defense mechanisms. Psychodynamic Psychiatry, 43(4), 523-552.

[ii] Perkins, D. N., Farady, M., & Bushey, B. (1991). Everyday reasoning and the roots of intelligence. In J. F. Voss, D. N. Perkins, & J. W. Segal (Eds.), Informal reasoning and education (pp. 83–105). Lawrence Erlbaum Associates, Inc.

[iii] Bargh, J. A. (2014). Our unconscious mind. Scientific American, 310, 30-37.

[iv] Kahan, D. M., Peters, E., Dawson, E. C., & Slovic, P. (2017). Motivated numeracy and enlightened self-government. Behavioural public policy, 1(1), 54-86.

[v] Perkins, D. N., Farady, M., & Bushey, B. (1991). Everyday reasoning and the roots of intelligence. In J. F. Voss, D. N. Perkins, & J. W. Segal (Eds.), Informal reasoning and education (pp. 83–105). Lawrence Erlbaum Associates, Inc.

[vi] Vonk, R. (2002). Self-serving interpretations of flattery: Why ingratiation works. Journal of personality and social psychology, 82(4), 515.