Pasen laat zien wat ons ten diepste mens maakt

Vorige week vond ik in een antiquariaat een bijzondere herdruk van de Encyclopédie van Diderot en d’Alembert, waarvan de oorspronkelijke druk verscheen tussen 1762 en 1777. Het gaat in deze herdruk uit 1978 om de meer dan 3000 platen, die met name technische tekeningen voorstellen van wat de Verlichte mens tot die tijd had uitgevonden en geschapen. In een van de inleidingen wordt duidelijk verwoord wat men toen, maar nog steeds beschouwt als de kern van wat ons mens maakt. Ik citeer: de encyclopedie is een cirkel die het universum wil omvatten en blijft dus noodzakelijkerwijs open en onvoltooid, in een voortdurende uitdijing, evenals het heelal. De omtrek is nergens, het centrum overal; in de mens, die zich God voelt in de wetenschap dat de gehele schepping tot zijn beschikking staat, en dat hij die naar zijn beeld kan vormen. Want in die eerste tijden is de filosofie van het sensualisme vooral de opwindende ontdekking dat als alles uit zintuigen voortkomt, ook alles met de zintuigen kan worden waargenomen: dat wil zeggen gerelateerd kan worden aan de mens en hem dus toebehoort.

We zien hier de eerste contouren van het narratief dat in onze samenleving dominant is. Dat narratief heeft verschillende pijlers, maar dit is er, naast bijvoorbeeld de evolutietheorie van Darwin, een van. Wat ons mens maakt, zegt dit narratief waarin de materie, het zichtbare centraal staat, is de techniek die we kunnen ontwikkelen. In de eeuwen die daarna volgen is het precies dat aspect dat de Verlichte mens het sterkst heeft ontwikkeld; zijn techniek, zijn vermogen tot het scheppen van apparaten en machines, waarvan de landing op de maan misschien wel zijn grootste heldendaad is. Yuval Harari werkt in zijn boeken het toekomstperspectief van dit narratief verder uit. We staan nu op het punt, schrijft Harari, dat we met onze opgebouwde technologische ontwikkelingen in staat zijn om een mens te scheppen die beter is dan wie wij gaandeweg aan de hand van de evolutie zijn geworden. En dan bedoelt hij dat we in staat zijn om ziekte, lijden, ouderdom en dood te overwinnen en uit ons leven te bannen. Dat we in staat zijn om op materieel niveau eeuwigheid te verwerven aan de hand van kunstmatige, technologische toevoegingen aan ons onvolmaakte mens-zijn. Dit is geen utopie, dit is een werkelijkheid die voor de eendimensionale, materiële, rationele en wetenschappelijke mens reëel is. Ik bedoel met eendimensionaal dat voor deze mens de materie, de door lichamelijke zintuigen gekende werkelijkheid, het begin en einde van alles is. Daarna is er niets. Terwijl hij dus tegelijkertijd streeft naar een door de techniek ontwikkelde eeuwigheid. En zien we dus ook dat wetenschap een religie, een levensbeschouwing is geworden, die een vanuit dit narratief materiële oplossing moet bieden tot wat onze grootste uitdaging als mens is; ziekte, lijden, ouderdom en de dood. Het kan niet anders dan dat dit streven wordt gestuurd door diepe angst.

Angst is de sleutel tot een andere mogelijkheid die we als mens hebben om met lijden en dood om te gaan, een mogelijkheid die Pasen, het sterven van Jezus en zijn opstanding uit de dood, laat zien. In plaats van het lijden en de dood uit angst te ontwijken, te overwinnen of uit te bannen, kunnen we ook onze angst onder ogen zien en naar ons lijden en de dood toe bewegen. Stil staan en toelaten in ons leven. Altijd moet ik dan denken aan de litanie van de angst, zoals die wordt uitgesproken door de hoofdrolspeler in het boek Dune van Frank Herbert; Ik moet niet bang zijn. Angst is de moordenaar van het verstand. Angst is een halfdood die volledige vernietiging meebrengt. Ik zal mijn angst onder ogen zien
Ik zal mijn angst over en door mij heen laten vloeien. En als hij voorbij is zal ik mijn
innerlijk oog op zijn pad richten. Waar de angst is gegaan is niets achtergebleven. Alleen ik zelf blijf.

Het werd Jezus door enkele van zijn leerlingen verweten dat hij er niet voor koos om te strijden tegen diegenen die hem tot de dood veroordeelden. Zijn kracht lag niet in een uiterlijke strijd, in een uiterlijke overwinning, maar in het laten zien dat er voor ons als mens een innerlijke weg, een innerlijk antwoord is op lijden en de dood. Jezus laat zien dat we in staat zijn om onze pijn te transformeren tot liefde, het liefhebben van wie we zelf zijn, maar ook het liefhebben van anderen. Blijkbaar zijn we daar als mens van binnenuit tot toe in staat. Het is die liefde die ons mens maakt, die maakt wie wij zijn als mens. En dat bedoel ik niet de liefde zoals in de romantische verliefdheid tussen twee mensen, maar de liefde als levenskracht, als eerste bouwsteen, de essentie van ons leven. Het feit dat we hier vaak het contact mee zijn verloren, betekent niet dat deze onvoorwaardelijke liefde er niet is. Het leven biedt ons telkens weer omstandigheden, waardoor we dat contact kunnen herstellen. Niet zelden als een vermomde genade, een gebeurtenis waar we allesbehalve blij mee zijn, maar als we hem aangaan en toelaten, ons er niet tegen verzetten, er een geschenk in verborgen ligt. In het materialistische narratief scheppen wij op kunstmatige wijze een volmaakte mens, waarin lijden en dood is uitgebannen. Deze mens heeft geen medemens nodig, heeft geen liefde nodig, heeft geen God nodig. In die zin staat het Paasverhaal van Jezus haaks op ons dominante, materialistische narratief.

Onlangs vertelden een aantal mensen mij over een sterfgeval van een dierbare. Het was opmerkelijk dat ik bij ieder verhaal hierover het beeld kreeg van een rups die transformeerde naar een vlinder. Alsof er tijdens het sterven contact werd gemaakt met de essentie en op die manier iets werd verlost uit het de zwaarte van het leven dat deze overledenen kenden. Een man vertelde mij het misschien wel verwachte, maar toch plotseling overlijden van zijn zieke zoon. Hij werd vanbinnen getroffen door een enorm ervaring van onvoorwaardelijke liefde. Een ervaring die hij nu omzet en vormgeeft in schilderijen van prachtige zonnebloemen. Die kijkers tot tranen ontroert, zo vertelde hij, zonder dat zij het verhaal hierachter kennen. In het toelaten van lijden en dood zit onze mogelijkheid als mens om te groeien, als mens, maar ook in onze liefde. Het is een heel ander mensbeeld dat hier ontstaat, het beeld van de mens als transformatiehuisje, van het scheppen van liefde. Het is een mogelijkheid die wij als mens hebben als we ons lijden en de dood onder ogen zien in plaats van deze met technologische middelen uit ons leven bannen.

cc-afbeelding: Raheel Shakeel