Pasen en de weg van het individu

In alles rond het Covid 19-virus en de enorme impact die dit heeft op ons eigen leven en onze samenleving, zouden we bijna vergeten dat het komend weekend Pasen is. Voor de meeste mensen is Pasen een gezellig samenzijn met familie, vrienden of er met mooi lenteweer er lekker op uit, al zal dit met de beperkende maatregelen dit jaar heel anders zijn.

De kern van Pasen en waarom dit sowieso nog dagen zijn die we vieren, is de kruisiging en opstanding van Jezus, ongeveer 2000 jaar geleden. Voor velen in onze ontkerkelijkte samenleving betekent deze gebeurtenis helemaal niets meer. Voor mij is het een startpunt voor mijn weg als individu.

Over individualiteit en wat wij onze ik noemen, bestaat wat mij betreft veel misverstand. Veel van wat wij doen, noemen we ik. Als ik eerlijk ben, is mijn gedrag vaak een emotionele reactie op omstandigheden, waardoor ik meestal onbewust in een van de drie rollen van de reddersdriehoek terecht kom: slachtoffer, redder of aanklager. Ik identificeer me dan met een van die rollen en noem dat ik. Maar in feite ben ik hier helemaal niet aanwezig, maar dissocieer juist. Ik ben er niet, ben niet vrij, maar zit gevangen in een reactie van vechten, vluchten of bevriezen.

Ook ons voortdurend bezig zijn met onze mobiele telefoon is bijvoorbeeld een manier om te vluchten, om niet in het hier en nu te zijn. Wat wij dus ik noemen, is een beeld, een concept van onszelf, van onze individualiteit.

Harari In dat wat je een humanistisch concept zou kunnen noemen, zijn we ook verbonden met elkaar, vormen we een gemeenschap, een samenleving. We maken een beeld van onszelf, maar ook van onze normen en waarden, wat we wel en niet goed vinden. Yuval Harari beschrijft dit op indrukwekkende wijze in zijn boeken, hoe de mens vanuit beelden over zichzelf en gedeelde verhalen een collectief smeedt, dat door de eeuwen heen steeds verandert maar in de kern steeds dezelfde principes hanteert. En daarmee het machtigste dier op aarde is geworden.

Het gaat hier met name om de collectieve mens, die zijn wortels vindt in de samenleving waarin hij of zij zich bevindt en aan zijn of haar overleving zijn identiteit ontleent. Deze overlevings-ik zou je ons ego of persoonlijkheid kunnen noemen.

Daarbij rekent Harari religie en God, maar ook hedendaagse multinationals als Apple of Google tot de verhalen, tot de verzinsels, die grote groepen mensen met elkaar verbindt. Hierbij maakt hij overigens een onderscheid tussen religie en spiritualiteit, waarbij hij spiritualiteit beschrijft als een innerlijke reis, die zich vaak lijnrecht tegenover religie plaatst. Religie gaat over het collectief, spiritualiteit gaat over het individu.

Zo vanzelfsprekend is onze individualiteit dus niet. Mijn stelling is dat onze individualiteit, onze autonomie, niet automatisch begint vanuit de manier waarop we collectief ons dagelijks leven vormgeven. De meeste mensen kunnen het prima vinden met hun ego-ik en de ruimte die dit biedt om ervaringen in het leven op te doen.

Voor anderen is deze ruimte een beklemming, een gevangenis en gaan op zoek naar een ander ankerpunt voor zichzelf, voor wie ze zijn. Wie ben ik nu eigenlijk echt? Daar waar ons ego, dat verbonden is met onze collectieve waarden en normen, alleen de voorwaardelijke liefde kent, begint onze individualiteit bij de ervaring onvoorwaardelijk liefgehad te worden. Van binnenuit.

Films Onze ware individualiteit en autonomie is als een zaadje van een plant die onder onze collectieve werkelijkheid verborgen zit en met een ervaring van onvoorwaardelijke liefde gaat groeien. Eerst onder de grond, vanuit het donker naar het licht, maar daarna boven de grond, eerst kwetsbaar maar steeds krachtiger. Daar vinden we de kracht om enkeling te zijn, om ons tegenover het collectief te plaatsen of wat onze omgeving van ons verwacht.

Tegelijkertijd maakt dit een andere verbinding mogelijk met individuen, niet vanuit de gangbare, sociale afspraken zoals die gelden op collectief niveau, maar vanuit een waarachtige en gelijkwaardige ontmoeting. Er zijn veel voorbeelden van individuen die het verschil maken, iedereen kent wel zo iemand in zijn of haar omgeving. Films zijn over hen gemaakt, de eerste die in me opkomt is Sophie Scholl. Dead Poets Society. Recenter: Dark Waters.

Soms moeten zij hun individualiteit en trouw aan de waarheid bekopen met de dood of worden ze buiten de groep gezet. Deze individuen stijgen boven zichzelf uit, putten uit een bron die je bijna niet menselijk zou noemen, alsof ze verbonden zijn met een andere, geestelijke aandachtslaag. Want als zij hun identiteit niet in het collectief vinden, waar vinden zij die dan wel?

Jezus Zou het niet kunnen zijn dat precies deze mogelijkheid tot diepere individualiteit bij Jezus is begonnen en in het Paasgebeuren zijn hoogtepunt vond? Dat hij deze weg, deze menselijke potentie tot individualiteit heeft vrijgemaakt voor ieder mens? Als een zaadje dat op dat moment in de mensheid werd geplant. Als een nieuwe stap in onze evolutie.

Dat hij door op deze manier te sterven zich bevrijd heeft van de collectiviteit die op dat moment gangbaar was en is opgestaan vanuit een diepere, geestelijke werkelijkheid. Waarin het leven sterker is dan de dood. Sterker dan de angst voor de dood. Dat geeft Jezus voor mij een heel andere betekenis dan de kerk ons heeft voorgeschoteld, namelijk dat hij als offer is gestorven voor onze zonden. Een beeld waarmee afhankelijkheid wordt gecreëerd.

Jezus heeft een andere betekenis voor de collectieve mens dan voor de individuele mens, die de (innerlijke) weg van zijn individualiteit gaat. Dan klopt het ook wat Harari schrijft, namelijk dat religie verhalen, verzinsels zijn om de collectieve mens met elkaar te verbinden. Voor de mens echter die de weg van zijn individualiteit gaat, is het verhaal van Pasen geen verzinsel maar een werkelijkheid die hij zelf proefondervindelijk ervaart.