Participatie is een goed middel voor goede besluiten, maar wel met bijsluiter

Ik heb eerder geschreven over de ervaringen van bestuurders met participatie, over het belang van goed verwachtingenmanagement, de participatieladder en het gevaar van “u vraagt, wij draaien”. Steeds gaat het om de valkuil dat de grootste schreeuwers het meest voor elkaar krijgen, en dat het echte algemene belang te weinig wordt gediend.

Als burgers iets van de overheid gedaan willen krijgen, of als ze willen dat een voorgenomen besluit teruggedraaid wordt, zijn ze maar weinig geneigd om toe te geven dat hun eigen standpunt beperkt is of dat het eigenbelang voorop staat. Als er lange tijd geen weerwoord wordt gegeven over een bepaalde kwestie wordt de belanghebbende steeds meer in zijn eigen gelijk/mening gesterkt.

Ik wil participatie niet een op een vergelijken met de gesprekken die ik over allerlei kwesties met mijn kinderen heb gevoerd, maar toch zijn er overeenkomsten. Als ik me in een gesprek alleen maar autoritair opstel, dan voelen mijn kinderen zich miskend, als ik luister en mijn persoonlijke mening geef is dat acceptabel. Maar als het op beslissen aankomt dan is er toch vaak weerstand als ik anders besluit dan mijn kinderen voor ogen hadden, hoe gefundeerd mijn argumentatie ook is. Het kan zijn dat na enig gemopper mijn besluit wordt geaccepteerd, maar ook kunnen kinderen proberen om zich aan het besluit te onttrekken. Wanneer het gaat om acute kritische situaties grijp ik direct in, en ik geef naderhand wel rekenschap van mijn handelen. Zo’n pedagogisch afstemmingsproces luistert nauw, maar als het is gebaseerd op redelijkheid en het vinden van een goede balans is er vertrouwen dat het genomen besluit het meest optimaal is. Het omgekeerde geldt ook: als blijkt dat het besluit slecht uitwerkt, groeit het wantrouwen en de tegenstellingen tussen partijen.

Het proces zoals hier beschreven speelt ook in de relatie tussen overheid en burger, al is het vaak complexer, dynamischer en over langere termijn. Goed besturen brengt met zich mee het tijdig informeren van belanghebbenden, genoeg ruimte bieden voor dialoog, maar ook tijdig knopen doorhakken, waarbij de balans tussen algemeen belang en individueel belang zo goed mogelijk wordt afgewogen. Het is daarbij essentieel dat bestuurders burgers niet alleen aanspreken of betrekken vanuit hun individuele belangen. Bestuurders moeten de kans grijpen om belanghebbenden als lid van de gemeenschap te betrekken en hun aanspreken op de bereidheid om het gezamenlijke belang mee te nemen in hun standpunten. De ervaring leert dat de meeste mensen geneigd zijn om rekening te houden met anderen in een constructief overleg klimaat. Wederzijds respect en redelijkheid is een voorwaarde om verantwoordelijkheid te dragen, anderen de ruimte te gunnen en zo nodig het eigenbelang opzij te zetten.

Overheidsbeleid is in veel gevallen gericht op de middellange en lange termijn, wat meebrengt dat de kosten vaak voor de baten uitgaan. Ofwel, de pijn wordt op de korte termijn gevoeld, ten behoeve van verbeteringen op de langere termijn. Dat is voor veel mensen lastig, en daarom is een goede communicatiestrategie onontbeerlijk. Helaas zijn de afgelopen jaren in onze neoliberale marktsamenleving op lokaal, maar zeker op landelijk niveau veel zaken vanuit privatisering en individueel belang mis gegaan, terwijl er van gedane beloftes in functie van de kwetsbaren en het algemeen belang weinig terecht is gekomen. Daardoor is het wantrouwen van groepen burgers naar de overheid gegroeid.

Om het tij te keren is hernieuwde aandacht nodig voor de goede balans tussen individueel belang, groepsbelang en algemeen maatschappelijk belang. Dit moet door de huidige beleidsmakers en bestuurders veel beter worden geborgd en duidelijk worden gemaakt. Soms door de rug recht te houden maar ook door goed te luisteren naar een tegengeluid. Het tonen van voorbeeld gedrag in functie van het algemeen belang moet hierbij voorop staan.