Oud-informateur Herman Tjeenk Willink: ‘Gedrag partijen schaadt aanzien politiek’

“De lange duur van de kabinetsformatie is schadelijk voor het aanzien van de politiek. Politieke partijen zijn onzeker en weten niet meer precies wat hun rol is. Hun gedrag in deze kabinetsformatie draagt bij aan de uitholling van de democratische rechtsorde.” Dat zegt oud-informateur Herman Tjeenk Willink in de podcast Betrouwbare Bronnen.

“Er zijn zoveel grote problemen waar mensen zich terecht zorgen over maken. Daar moeten de nodige offers gebracht worden en mensen willen zekerheid dat dit evenwichtig zal gebeuren. Dan moet er vertrouwen zijn in de politiek.”

Tjeenk Willink en zijn opvolger als informateur Mariëtte Hamer stelden vast dat de inhoudelijke verschillen tussen partijen die bereid zijn aan een kabinet deel te nemen klein zijn. “Wat heeft de burger in die lange formatie tot nu toe gezien? Weinig over inhoud. Wel dat de verschillen gering zijn. En hij zag: een minister-president die wankelt door een motie van afkeuring, een CDA wat permanent instabiel is, en nu twee partijen waarover de inmiddels weer opgekrabbelde premier vindt dat onderhandelen met hen een instabiele situatie zou opleveren. Voor een burger is dat toch een beetje wonderlijk. Het is schadelijk. Dat zouden politici zich moeten realiseren.”

De oud-informateur wijt de vreemde loop van de kabinetsformatie aan onzekerheid. “Partijen weten niet meer wat hun rol is. Als je onzeker bent, heb je de neiging je heel erg naar binnen te richten. Als je oriëntatiepunt niet meer een sterke visie is of een vaste achterban, dan wordt je oriëntatie haast automatisch: de onderlinge krachtsverhoudingen. Dit staat dwars op het idee wat we altijd hadden, dat een kabinetsformatie het moment is waar openingen ontstaan om dingen te veranderen.”

Hij verzet zich tegen het idee dat nu de formatie is vastgelopen, nieuwe verkiezingen moeten volgen. “Tegen al die mensen die dat nu willen na vijf maanden formeren waarin niet over de inhoud werd gepraat, maar over onderlinge posities, zeg ik: kiezers zijn geen oproepkrachten. Ze zijn in groten getale opgekomen, hebben deze uitkomst gegeven en daar moeten we het mee doen. De kiezers hebben twee meerderheidsvarianten mogelijk gemaakt (voortzetting van de oude coalitie en de combinatie met PvdA en GroenLinks). Dat partijen daar nu niet uit kunnen kiezen is iets anders dan: we hebben ze beide geblokkeerd.”

Volgens Tjeenk Willink – die als minister van Staat de koning adviseert – heeft de Tweede Kamer een grote fout gemaakt door in 2012 de koning uit de kabinetsformatie te halen. “De pretentie dat in de formatie het initiatief is overgegaan van de koning naar de Tweede Kamer is een valse. Want in de praktijk is het initiatief overgegaan naar de grootste winnaar. Die doet een voorstel. De koningin begon met iedereen te horen. Of je nu winnaar was of verliezer. En de winnaar kon ook buiten de boot vallen. Het is van belang dat je direct na de verkiezingsstrijd een gelijk speelveld krijgt. Daarvoor diende de koning. Dat was vooral van belang in de acht dagen na de verkiezingen als de nieuwe Kamer er nog niet is. Sinds 2012 is er een vacuüm waarin de bestaande krachtsverhoudingen de voorwas doen. Iedereen richt zich dan op de leider van de grootste partij en die heeft de neiging iemand als verkenner aan te wijzen met wie hij kan lezen en schrijven. Dus je ziet het hele zaakje meteen naar binnen schuiven. De koningin vroeg aan elke fractievoorzitter apart – groot en klein – hoe hij of zij de krachtsverhoudingen inschatte, wie er informateur moest worden en of ze misschien ook aan die-of-die gedacht hadden. Dat is een veel democratischer systeem. Al die onzin over ‘het geheim van Noordeinde’ en dat er nu openheid zou komen! Het is precies omgekeerd! Bovendien kon de koningin tot spoed manen: u denkt er toch wel aan dat het land snel een nieuw kabinet nodig heeft? Je kunt dus veel beter eerst de koning een informateur laten benoemen. Vervolgens brengt die verslag uit en kan de Kamer het initiatief naar zich toe trekken met een debat en eventueel een sturende motie voor het vervolg. Lukt het de Kamer niet, dan heb je altijd een terugvalpositie.”

Tjeenk Willink maakt zich ernstig zorgen over het verval van de democratische rechtsorde, zegt hij in de podcast. “Ik wil de democratische rechtsorde overeind houden tegenover ‘het recht van de sterkste’. En al ben ik de laatste, tot mijn laatste snik zal ik zeggen: dit is de wijze waarop we in deze maatschappij met elkaar hebben te leven.”