© cc-foto: Peter Stenzel
Anderhalf jaar geleden kocht ik het prachtige boek De ontdekking van de natuur van Hans Mulder, de conservator van Artis. Aan de hand van verschillende naturalisten wordt vanuit Westers standpunt de ontdekking van de natuur beschreven, vanaf de renaissance tot en met de Verlichting. Even een kanttekening; alsof die natuur niet allang ontdekt was door inheemse, niet Westerse mensen. Het is de vreemde, bizarre kronkel in onze Westerse hoofden, dat wat wij zogenaamd ontdekken, dat wij daarin de eersten zijn. We plaatsen ons daarmee ook direct boven de mensen die er al woonden. En, kronkel 2; dat wat we ontdekten, eigenden we ons direct toe. Een soort van machtsdenken dat wij normaal vinden of zelfs beschaving noemen, maar de vraag is of deze manier van denken wel zo normaal is. Maar dat is weer een ander verhaal.
Door dit boek met prachtige illustraties van bijvoorbeeld Maria Sybilla Merian werd ik meegevoerd in een onderstroom van nieuwsgierigheid die me bracht bij mijn levend leren, zoals ik dat noem. Alsof ik terug in mijn middelbare school belandde, deze opnieuw ging doen, maar dan vanuit deze levende stroom. Nog even de context van mijn werk; als maatschappelijk werker begeleid ik al 25 jaar mensen, met name aan de onderkant van de samenleving en probeer voor hen voorwaarden te scheppen waarin zij ieder op hun eigen manier tot bloei kunnen komen. Deze begeleiding heb ik altijd gedaan in combinatie met een moestuin, waarin mensen een aantal dagdelen per week kunnen werken. Dus, ja, ik had al iets met de natuur en door dit boek van Hans Mulder en de stroom die bij mij op gang kwam, werd dit alleen maar versterkt en verdiept.
Het is fascinerend waar deze stroom me de afgelopen periode bracht; zoals ik al schreef, bij Merian, maar ook Alexander von Humboldt, Linnaeus, de eerste atlassen, ik bekeek de wereld door een eigen microscoop en telescoop. Ik bezocht de botanische tuinen in Leiden, Utrecht, Gent, Antwerpen, Leuven. Ik kwam al snel op mijn onderliggende vraag, die de basis vormt voor mijn nieuwe ontdekkingstocht; wat is evolutie en wat is de plek van de mens in de evolutie.
Als ik denk aan mijn middelbare schooltijd ruim 40 jaar geleden, was deze stroom van levend leren absoluut niet het uitgangspunt. Integendeel, typerend was juist dat het contact hiermee werd verbroken en de autoriteit van kennis buiten mij werd gelegd, bij de leraar, bij de boeken die ik moest leren om punten te halen. De eerste twee jaar ging dat nog goed, maar daarna verloor ik al mijn motivatie en moest nadat ik 4x was blijven zitten van school af. Een echte drop-out.
Gelukkig vond ik na een aantal jaren caféwerk mijn motivatie weer terug en haalde op 29-jarige leeftijd mijn maatschappelijk werk diploma. Niet om in een instelling te gaan werken, maar als een sociaal ondernemer mijn eigen vormen te bedenken om mensen te kunnen helpen. Dat doe ik nog steeds, hoe sterk het geld gestuurde systeem ook bij mij komt aandringen om te moeten voldoen aan uiterlijke eisen - waar overigens geen enkele klant iets van merkt. Hetzelfde systeem dat in ons onderwijs en vele andere leefgebieden en werkvelden dominant is, gebaseerd op wantrouwen en uiterlijke controle. Dwang en gehoorzaamheid.
Vorig weekend sprak ik een goede vriend van me uit Zwitserland. Ik vertelde over mijn nieuwe stroom van levend leren. Dit sloot helemaal aan bij hoe hij zijn kinderen had opgevoed en thuisonderwijs had gegeven, juist om op deze stroom aan te kunnen sluiten. Alle 3 hebben ze met vallen en opstaan hun weg gevonden in het leven. We kwamen op de pijnlijke constatering hoezeer het reguliere onderwijs niet de leerling en diens levend leren centraal zet, maar dit juist onderbreekt. Alleen al door de opstelling in de klas, de grootte van de klas, de rijen met tafeltjes en stoeltjes, urenlang in hetzelfde lokaal in de basisschool, iedere stroom wordt na 50 minuten onderbroken, het leren voor steeds meer proefwerken en punten scoren.
Er wordt geen verbinding gelegd tussen de verschillende vakgebieden, zoals dat in de tijd van de Renaissance en Verlichting nog wel was. Specialisatie is het uitgangspunt. De school als industriële leerfabriek, die er van buiten vaak hetzelfde uitziet als een gevangenis, alleen dan zonder tralies voor de ramen. Hoeveel leerlingen, maar ook leraren zouden anders willen! Hoe gezond zou het zijn als de school zou aansluiten bij de eigen motivatie en stroom in plaats van de steeds groter wordende eisen en controle van buitenaf.
En zo gaat het voor velen ook door in het werk. Niet voor niets raken steeds meer mensen op jonge leeftijd uitgeput en opgebrand. Het is schrikbarend hoeveel mensen dan nog het huidige onderwijssysteem met hand en tand verdedigen en fanatiek de noodzaak ervan bepleiten. Het is net zo schrikbarend dat tegelijkertijd er steeds meer jonge mensen uit dit systeem vallen.
We zitten met z’n allen vast in een van jongs af aan aangeleerd systeem, waarbij de autoriteit buiten ons wordt gelegd, ons wordt geleerd dat iemand anders het beter weet dan wijzelf, we leren gehoorzaam te zijn en ons aan te passen aan het groepsnarratief. Maar weinig mensen hebben werkelijk contact met hun eigen verlangen, met de eigen, intrinsieke motivatie, zijn werkelijk autonoom en emotioneel onafhankelijk. We denken net als eeuwen geleden nog vooral primair vanuit de groep en vinden individualiteit iets wat per definitie de groep ondermijnt. Dit zagen we met name tijdens de coronacrisis, waar de meeste mensen uit angst in de groepsoverleving schoten en kritiekloos de overheid en wetenschap volgden. Dat is niet zo vreemd, als je beseft dat dit ook precies is wat ons van jongs af aan wordt aangeleerd. Ja, want wie ben jij om hier je gezond verstand te gebruiken en een eigen mening te hebben.
Het is onzin om te denken dat als we klassikaal of in een groep onderwijs willen geven of later werken dit op een manier moet gebeuren vanuit het gehoorzaam volgen van de autoriteit buiten onszelf. Dat er anders per definitie chaos ontstaat. Dat controle en beheersing dus noodzakelijk is. Dat we dus onze eigen stroom, ons eigen lerend leren, onze eigen autonomie leren wantrouwen. Dat fundamentele gebrek aan zelfvertrouwen nemen we mee in de rest van ons leven. Of we zetten dit om in een narcistische manier van leidinggeven. Maar daaronder zit een niet te voelen angst en leegte.
Met andere woorden; er valt bijzonder veel te winnen bij een fundamentele verandering binnen ons onderwijs, waarbij het levend leren van leerling en leraar centraal komen te staan. Waarbij gelijkwaardigheid en autonomie centraal staan en niet de controle en eisen van buiten af. Ieder mens heeft namelijk het vermogen om zich te ontwikkelen vanuit deze natuurlijke bron, daar zijn ook vele voorbeelden van, helaas vaak tegen de stroom van het huidige systeem in. Wordt het niet tijd dat we deze fundamentele stap zetten? Durven we de uit wantrouwen en angst voortkomende controledwang die zo dominant is in ons onderwijs en werk los te laten?
cc-foto: Peter Stenzel