Ondertussen aan boord van de Brexit-express

Toen Theresa May aan het einde van haar premierschap iedere controle over Brexit leek te hebben verloren tweette Nicholas Soames , Conservatief lid van het Britse Lagerhuis en kleinzoon van Winston Churchill, een strofe uit een van de favoriete gedichten van zijn grootvader, “The Clattering Train”:

Who is in charge of the clattering train? The axles creak,and the couplings strain. For the pace is hot and the points are near, And Sleep hath deadened the Drivers ear; And signals flash through the night in vain WHO IS IN CHARGE OF THE CLATTERING TRAIN

Inmiddels heeft de nieuwe premier Boris Johnson zich over de voortdenderende trein ontfermt en is er weer de schijn van controle en richting. Het is echter twijfelachtig of Nicholas Soames gerustgesteld zal zijn. De richting is nu volle kracht vooruit naar een harde Brexit, volle kracht de economische en politieke afgrond in. Boris Johnson wordt in het Verenigd Koninkrijk algemeen gezien als een ‘chancer’ , een roekeloze waaghals, maar wat kan de intentie zijn van zijn kamikazepolitiek?

Een optimistische lezing van de koers van Johnson is dat hij een politiek van brinkmanship voert. De bedoeling, volgens deze interpretatie, is niet om de trein in de afgrond te storten, maar met volle vaart op de EU in te rijden in de hoop dat Europa op het laatste moment opzij stapt en verdere concessies doet. Het probleem met Theresa May was dat ze haar Europese tegenstrevers nooit had overtuigd dat een harde Brexit een reële mogelijkheid was. Johnson is zo onberekenbaar, volgens deze lezing, dat hij politieke leiders in Europa wel nerveus maakt en wellicht tot heroverweging van de afspraken aanzet.

De eisen van Johnson voor een dergelijke heroverweging, getuige zijn brief aan Donald Tusk van 19 augustus, zijn vooral om de ‘Irish Backstop’ te schrappen, de clausule in terugtrekkingsovereenkomst die Theresa May heeft gesloten met de EU die het Verenigd Koninkrijk tijdelijk in een douane-unie houdt, als de partijen onderling in de overgangsperiode niet tot een nieuwe handelsovereenkomst komen. Deze terugvaloptie is de enige manier om een harde grens in Ierland te voorkomen. Boris Johnson heeft als parlementslid nog voor deze ‘Irish Backstop’ gestemd, maar stelt nu dat deze onacceptabel is.

De kans dat de 27 EU lidstaten akkoord gaan met zijn eis is vrijwel nihil. Het zou de integriteit van de interne markt in gevaar brengen als goederen ongecontroleerd via Ierland op de Europese markt terecht kunnen komen. Hooguit zullen ze tot een cosmetische concessie bereid zijn.

In een nog uitgekiendere variant van dit plan gaat Johnson er stiekem vanuit dat het Britse parlement zijn harde Brexit een halt zal toeroepen. Hij is dan voorlopig van het onzalige Brexitproject af, maar houdt als leidende Brexiteer schone handen. Vervolgens kan hij de verkiezingen in als een medestander van het volk die strijdt tegen de verraderlijke elite in het Lagerhuis die een ware Brexit heeft getorpedeerd.

Deze interpretaties van de eerste politieke stappen van Boris Johnson, hoe onbehoedzaam en cynisch ook, zouden in ieder geval getuigen van enige politieke en bestuurlijke redelijkheid. Een ongecontroleerde, harde Brexit is alleen in het belang van de Britse deurwaarders en doodgravers. Maar er zijn tot nu toe weinig aanwijzingen dat Johnson werkelijk aanstuurt op een betere overeenkomst met de EU of een afservering van de Brexit.

Zijn team van ministers en adviseurs ― veelal oude bekenden uit de Vote Leave organisatie — heeft meer weg van een verkiezings- dan van een regeringsteam. Onder leiding van Dominic Cummings, de machtige en maniakale politieke adviseur van Boris Johnson, opereert een bataljon van ‘speciale adviseurs’ op ieder ministerie in verkiezingsmodus om de boodschap van een harde Brexit politiek uit te dragen. Alle vakanties van deze politieke adviseurs zijn tot 1 november, de deadline voor Brexit, ingetrokken. Johnson heeft geen regering gevormd, maar een goed geoliede campagnemachine opgetuigd die op volle toeren draait.

De vraag die Boris Johnson vooral lijkt bezig te houden, is niet hoe hij het Brexitproces in goede banen kan leiden, maar hoe hij de nieuwe Brexitpartij van Nigel Farage, die de Conservatieve partij kort geleden in de Europese verkiezingen genadeloos afstrafte, kan neutraliseren. Voor wie vooral kijkt naar wat Johnson doet en niet naar wat hij zegt, lijkt hij vooral bezorgd over zijn politieke lot en dat van zijn partij, minder over dat van zijn land en zijn landgenoten. Met een uittreding uit de EU heeft de Brexitpartij geen bestaansrecht meer en maakt Johnson zowel tegen Nigel Farage als tegen de teleurstellende Labour-leider Jeremy Corbyn een goede kans in nieuwe verkiezingen.

Als dit inderdaad zijn draaiboek is, zal veel afhangen van de timing. De optimistische toekomstbeelden die Johnson zijn kiezers thans voorschildert, zullen nooit werkelijkheid worden, — een recente uitgelekt intern document schildert een onthutsend scenario van de mogelijk schadelijke gevolgen van een ongecontroleerde Brexit — maar niemand weet of een ‘no-deal Brexit’ tot onmiddellijke en spectaculaire economische ontwrichting zal leiden, of tot een gestage aftakeling van de economische situatie. Zijn strategie heeft alleen kans van slagen als hij verkiezingen houdt voordat het Brexit-debacle in volle omvang voor iedereen duidelijk wordt.

Hoe dan ook blijft zijn strategie een waagstuk. Johnson zal ook na een ‘no-deal Brexit’ weer snel met Europese leiders om de tafel moeten gaan zitten. Het Verenigd Koninkrijk zal geografisch geen centimeter opschuiven en ook na een harde Brexit een nabije buur van het continent blijven. Voor de helft van zijn handel zal het nog lange tijd afhankelijk blijven van zijn Europese partners. Als Johnson hoge tarieven wil vermijden onder WHO-regels zal dat alleen kunnen met Europese samenwerking.

Alle problemen die hij met zijn harde Brexit zegt op te lossen, zullen dan weer op zijn bord terechtkomen zoals de eindafrekening met de EU die hij niet wil betalen en het probleem van de Ierse grens. Ook Johnson met al zijn bravoure zal dan vermalen worden door het Brexit-proces. Wie Churchill’s geliefde gedicht tot het einde doorleest, ontdekt dat het met de voortdenderende trein uiteindelijk niet goed afloopt: “Death is in charge of the clattering Train.”