Nomadland laat de Amerikaanse illusie in alle hardheid zien

Nomadland, die deze week bekroond werd met Oscars voor beste film, beste regisseur (Chloé Zhao) en beste actrice ( Frances McDormand), levert een bijzondere ervaring op, onder meer omdat je de hele tijd het idee hebt naar een documentaire te kijken. Dat klopt ook wel een beetje omdat veel rollen in de film vertolkt worden door mensen die min of meer zichzelf spelen. Zwervers, nomaden, trekkers, hoe je ze ook wil noemen, de mensen die leven in een camper of minder en zich voortdurend door het land verplaatsen, op zoek naar werk, vrijheid en levensvervulling. Buiten de film leeft een deel van de spelers ook echt zo. Ze praten er over alsof het een bevrijding is maar dat leven blijkt in de praktijk lastig en hard.

De film begint met een dorpje gebouwd rond een fabriek waar ooit iedere inwoner voor werkte. Toen de fabriek sloot verdween ook het dorp. Binnen een paar maanden bestond zelfs de postcode niet meer. We zien een voormalig inwoonster. Ze woont in een bestelbusje dat ze tot camper heeft omgebouwd en werkt als los arbeider in een distributiecentrum van Amazon. Dozen vullen. Als kerst voorbij is en daarmee ook de koopdrukte wordt ze overbodig en trekt ze met haar camper naar de volgende klus, als ze die tenminste kan vinden. Die bestaansonzekerheid doordrenkt de film. Heel de tijd heb je geen idee wat de volgende stap zal zijn, wat er gaat gebeuren. Het voelt bijna net zo vermoeiend als dat het in het echt is en dat bedoel ik als compliment naar de film.

Ik moest tijdens het kijken ook denken aan Sorry, we missed you van Ken Loach, over het leven van zzp’ers die werken als bestellers en in de zorg. Ze hebben amper geld, vrijwel geen toekomst en volop zorgen. Dat bestaan is hen aangesmeerd als ‘vrijheid’. Het verschil is dat die Britse film een duidelijke aanklacht neerzet en de perversie van het systeem blootlegt terwijl Nomadland meer registreert en de illusie vasthoudt dat zo leven ook een keuze is. De hoofdrolspeelster krijgt de mogelijkheid geboden om aan haar bestaan te ontsnappen maar doet dat niet. Het alternatief, settelen, is kennelijk nog erger. Ze is een einzelgänger en koestert dat. Bij een groepsuitje aan een natuurmonument zondert ze zich af van de gids en anderen. Ze verdwaalt prompt en even lijkt het verkeerd af te lopen maar dat lijkt haar toch niet te deren. Misschien omdat ze rouwt over het verlies van haar echtgenoot en een gedroomd leven. Ook in die zin houdt ze vast aan een illusie, net als haar lotgenoten. Nostalgie is verlangen naar een toekomst die bestaat uit het verleden.

Begin deze eeuw maakte ik een rondreis door het westen van de Verenigde Staten en was getroffen door de alom aanwezige armoede die je via films en media amper te zien krijgt. Het verbaasde me ook hoe dat in de VS normaal gevonden wordt. Wie niet meekomt in de permanente jacht op weelde en bezit hoort er niet bij. Tegelijkertijd zijn de mensen erg aardig voor elkaar en is de bereidheid elkaar te helpen enorm. De film laat die warmte goed zien maar verhult niet dat de sociale banden ook heel dun zijn, of zoals we in Europa zeggen: oppervlakkig. Dat levert een zwaar leven op waarin iedereen uiteindelijk hard moet zijn voor elkaar. Het zijn individuen die met elkaar leven zonder ooit een samenleving te worden. De ander wordt toch vooral als last ervaren. Ze hechten zogenaamd aan hun vrijheid maar die blijkt hen in de praktijk te verhinderen verbintenissen met elkaar aan te gaan. Ze zitten opgesloten in hun vrijheidsgevoel. Ergens in de film vergelijken zichzelf met de pioniers, vertegenwoordigers van de grote Amerikaanse illusie. Het besef dat de pioniers landrovers waren die de oorspronkelijke bevolking uitroeiden is kennelijk ook onder de goedwillenden nog niet doorgedrongen. Het is alsof je Balkenende vol trots over de VOC hoort praten, zonder dat hij doorheeft wat hij zegt.

McDormand acteert zo sterk dat je geen moment twijfelt dat ze zwervende is en ze maakt het mogelijk je als kijker met haar te identificeren, ook al zou dat het laatste zijn wat haar personage wil. Je wordt daardoor ondergedompeld in een wereld waar je nooit in zou willen verkeren maar die altijd nieuwsgierig maakt. Zijn het echt moderne nomaden, strijders die ontsnappen aan de ketenen van bezitsdrang of toch gewoon slachtoffers van een asociaal systeem? Het verhaal, dat is gebaseerd op een nonfictie boek, laat het antwoord aan jou over.

Nomadland is zo’n film waarvan ik niet weet of ik die snel weer vergeet of de rest van m’n leven blijft hangen. Die twijfel wijst meestal op het laatste.

Geen video? Klik hier.