Nieuwe beeldenstormen gaan over wie welke verhalen mag vertellen

Kan een beeld links of rechts zijn?

Er is gedoe. Over een beeld van een jonge, zwarte vrouw op Nikes en in joggingbroek in Rotterdam. Slechts kort op straat en nu al passioneel geliefd, onthaald, verguisd, gecolumned.

Beeldenstormen
Beeldenstormen zijn van alle tijden. Het woord koppelen we graag traditioneel aan de beeldenstorm tijdens de strijd tussen Katholieken en Protestanten in de Lage Landen. Dat was een vernieling op grote schaal van heiligenbeelden en kerkinterieurs door protestanten in 1566. In die periode werden vele kerken geschonden en het interieur ervan vernield. Boeken werden verbrand. De verscherpte tegenstellingen, die mede een gevolg waren van de Beeldenstorm, leidden indirect tot het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog en het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Mensen bouwen totems

Het bestormen en vernielen van cultureel of religieus erfgoed is van alle tijden en komt overal op de wereld voor. Recent hebben we het ontmantelen en vernielen van beelden gezien, in de Verenigde Staten en ook enkele beelden in Nederland, van beeltenissen van historische figuren uit de koloniale tijd. Zeevaarders en handelaren die ooit als held werden beschouwd en nu worden betwist om hun rol in de slavenhandel. Vaak is een beeldenstorm onderdeel van sociaal-politieke revoluties, of wordt het als een oorlogsdaad uitgevoerd. Want wie aan mensen hun beelden, gebouwen, boeken, religieuze voorwerpen zit, komt aan de totem van een tribe.

Overal ter wereld bouwen mensen totems. Wie totem zegt, denkt al snel aan de 'totempaal' van Native Amerikanen en Canadezen, Indianen, die een heel verhaal vertelt. Elk beeldhoutsnijwerk op een totempaal, vertelt een gebeurtenis van de stam, of herinnert aan een belangrijk stamhoofd met bijvoorbeel de bijnaam 'de Adelaar', waardoor er een prachtige adelaarskop bovenaan de totempaal preikt. Totems zijn geschiedenislessen en marketinginstrumenten tegelijk; je zet ze op je dorpsplein, zodat bezoekers kunnen zien wie jij als tribe bent en hoe dat zo gekomen is en wat je belangrijk vindt. Antropologen zien totems als 'gestolde betekenisgeving'. Je hebt eerst jaren gebakeleid over wat je belangrijk vindt, en vervolgens geef je daar als tribe een culturele klap op en bouw je een totem. Dat kan overigens ook een beeld, kerk, moskee, synagoge, vlag, bedrijfslogo, kunstwerk, wolkenkrabber, volkslied zijn.

Beeld in Rotterdam
Het beeld in Rotterdam heet Moments Contained, is gemaakt door kunstenaar Thomas Price en gefinancieerd door Stichting Droom en Daad, waarachter de filantropische steenrijke investeerders familie Van der Vorm schuilt. Het beeld staat nog maar net, en roept nu al veel gedoe op, een scherpe column van Rosanne Herztberger in NRC en daar weer zowel lovende als woedende reacties op.

Hertzberger noemt het beeld beledigend, omdat het een beeld is van een vrouw die niets bijzonders heeft gedaan of bereikt en slechts 'op de sokkel wordt gehesen' om haar identiteit en niet om haar prestaties. Hertzberger vindt het beeld niet kunstzinnig maar verhuld activistisch en hekelt de lage lat. Ze noemt dat woord niet, maar ik lees in haar column een verwijzing naar wat wel 'racism of low expectations' wordt genoemd; onterecht mededogen krijgen omdat je tot een gemarginaliseerde groep behoort en daarmee lage verwachtingen en negatieve beeldvorming juist in stand houdt.

Totemstrijd is altijd verhalenstrijd
Elke totemstrijd, of beeldenstorm, is vanuit de antropologie beschouwd, ten diepste een strijd over verhalen. En over wie bepaalt welk verhaal verteld mag worden. Totems zijn behalve culturele uitingen, ook machtsmiddelen. Om een beeldenstorm te begrijpen, moet je niet slechts naar kunstzinnigheid en symboliek van een beeld kijken, maar is het hele machts- en verwantschapssyteem relevant. In het geval van het Rotterdamse beeld is bijvoorbeeld boeiend hoe de keuze tot stand is gekomen. Wie daarover ging. Of de aanschaf een privé verlangen van een enkele wethouder Cultuur is geweest, of een brede volksvertegenwoordiging kende.

Steeds vaker wordt in onze huidige wat wantrouwende samenleving gekeken naar herkomst en follow the money-lijnen. Wat vindt 'het volk' eigenlijk van de schenker van het beeld, een familie met een miljardenfirma die nauwelijsk belasting betaalt in Nederland door allerlei Monaco-achtige constructies? Welk verhaal vertelt het beeld eigenlijk? Is het inderdaad het activistische verhaal dat Hertzberger erin ziet? Is het een beledigende ode aan de middelmatigheid en low expectations? Of juist het vieren van ieder mens dat ertoe doet? Is het een verhaal van hoop, representatie en gezien worden? Is het gewoon een beeld van een trotse jonge vrouw? Is het een typisch Rotterdams verhaal: 'doe maar gewoon' en dus heel erg cultureel ingebed? Is het een verhaal over dat het beeld geen bepaalde persoon representeert, maar een verzameling willekeurige vrouwen, waardoor het net als een ChatGTP-creatie iets ontzields en vervreemdends heeft?

Het verhaal van onze zoektoch naar verhalen
Of moeten we een laagje dieper begrijpen en duiden? Zelf zie ik dit beeld als een Performance Art-voorstelling a la Marina Abramović. Het beeld zelf is niet eens zo boeiend, de reacties die het uitlokt des te meer. Zoals dat bij Performance Art gaat, is de dialoog tussen kunstwerk en publiek en de maatschappelijke reuring die het geeft de ware kunst en niet zozeer het stuk zelf. Dit beeld laat als geen ander de leegheid van onze tijd zien.

We snakken naar een gedeeld verhaal, zo mooi beschreven door Esther van Fenema in haar boek 'Het Verlaten Individu'. Nog voordat het beeld haar plek vond voor het station in Rotterdam, is de strijd losgebarsten over wat 'ons' verhaal is en wie dat dan bepaalt. Willen we dat de verhalen in onze wereld bedacht worden door een wethouder? Door een belastingontwijkende filantroop? Door een volksraad? Door de kerk? Door Den Haag? Door buurtcomités? Kan een beeld links of rechts zijn? Neutraal of politiek geladen? En wat doen we als er kritiek is op een beeld? Omhakken? Besmeuren? Democratisch naar een depot laten afvoeren? Verdedigen, desnoods met een legermacht?

We zitten diep verwikkeld in een strijd. Een strijd over totems. En een strijd over hoe je met totems omgaat en of ieder mens zijn, haar of hun eigen totem mag bouwen, of dat we toch graag iets gezamenlijks op een stationsplein willen neerzetten.