Nieuw escapisme als culturele stroming

‘The Wheel of Time is de opvolger van Game of Thrones!’ maar dan vrouwvriendelijker, belooft streamingdienst Amazon over hun verfilming van het fantasy-epos van Robert Jordan. Zo vrouwvriendelijk zijn de originele boeken trouwens niet, wel enorm populair. Het zijn goede tijden voor mythen en sprookjes.

In de internationale boekenwereld is de ommekeer al enige tijd gaande. Volgens Damien Walter, die voor The Guardian en de BBC over speculatieve fictie schrijft, lijdt klassieke literatuur overal ter wereld onder teruglopende lezersaantallen, terwijl genreliteratuur als fantasy, sciencefiction en horror juist gigantisch veel lezers trekt. Mannen én vrouwen, die de vaak lijvige reeksen boek na boek trouw blijven. Juist ja, fantasy, sciencefiction en horror, die hier in Nederland nogal eens het stempel ‘lectuur’ krijgen. Er is één troost voor de Nederlandse boekenwereld: ook in de buitenlandse uitgeverswereld hobbelt men nog vaak achter de feiten aan. Al is het natuurlijk veel gemakkelijker om met publicaties in eigen beheer een groot lezerspubliek te bereiken als je in het Engels schrijft; al die trouwe lezers die ook worden aangetrokken door de zelf uitgegeven genreliteratuur, zijn evengoed een teken aan de wand.

‘In turbulente tijden neemt de behoefte aan escapistische literatuur toe,’ schreef ik in 2019 in de fantasy-special van het literaire tijdschrift de Revisor. Ik hoef vast niemand te vertellen dat de tijden sinds 2020 nóg turbulenter zijn geworden dan ze al waren. In lockdown is het tv-aanbod er in elk geval niet minder escapistisch op geworden. Het is wel een opmerkelijk soort escapisme. Van Black Mirror tot Squid Game, van The Witcher tot Shadow and Bone, van American Horror Story tot Lovecraft Country, het is escapisme dat maatschappijkritiek niet schuwt. Er is veel aandacht voor sociale ongelijkheid, racisme, genderkwesties, validisme en queer culture; het is, kortom (met een woord dat ik niet zonder ironie kan gebruiken), woke. Dat deze verhalen niettemin over de gehele breedte van het politieke spectrum worden verslonden, zegt alles over de macht die mythen, sprookjes, spookverhalen, en speculatieve fictie uitoefenen op het collectieve bewustzijn.

Terug naar het boek. Want dat Amazon zo krampachtig probeert om Jordans wijdlopige fantasy-epos een vrouwvriendelijk tintje te geven, toont aan dat de tijden ook voor de genreliteratuur zijn veranderd.

Met name fantasy had altijd de reputatie nogal reactionair te zijn. Niet onterecht: in het werk van de vader van de fantasy, Tolkien, spelen vrouwen vrijwel geen rol van betekenis. The Wheel of Time was een van de talloze The Lord of the Rings-klonen die in de jaren 90 aan het hongerige fantasy-publiek werden gevoerd, en werd daar vooral beroemd omdat de schrijver overleed voordat hij de cyclus kon afmaken. Inderdaad, de nachtmerrie van elke Game of Thrones-fan. De laatste twee Wheel of Time-boeken werden door collega-fantasyschrijver Brandon Sanderson voltooid met de hulp van Jordans weduwe. De reeks telt veertien boeken, waarvan de twaalf die door Jordan zijn geschreven, rond de duizend pagina’s per stuk tellen. Ik heb ze doorgeploegd, die om en nabij de twaalfduizend pagina’s waarop het wemelt van hijgende boezems in scandaleus diepe decolletés, en elke held zo’n twee tot drie vrouwen heeft die hem aanbidden. Een paar goede vondsten hielden me aan het lezen, onder meer het idee dat alleen vrouwen magie mogen gebruiken, omdat mannelijke magie besmet is door het Kwaad. Jammer is dan weer dat je je van mannelijke magie meester moet maken, terwijl vrouwelijke magie overgave vereist.

Laat ik voorop stellen dat ik geen bezwaar heb tegen scandaleuze decolletés. Ik vind het wel bezwaarlijk als een schrijver alleen daar interesse in heeft bij zijn vrouwelijke personages. Ondanks alle verwijten over exploitatie van het vrouwelijk lichaam, doet Game of Thrones dat toch beter; George R.R. Martins heldinnen zijn complexe menselijke personages in dienst van zichzelf. De tv-bewerking van The Wheel of Time zal in elk geval minder hijgende boezems bevatten dan Jordans origineel, want volgens hoofdrolspeelster Rosamund Pike krijgen we meer naakte mannen dan naakte vrouwen in beeld. Dat is op zich al een verbetering, dus ik zal uiteraard kijken.

Game of Thrones was al niet zuinig met seks, The Wheel of Time heeft duidelijk de ambitie om dat naar de kroon te steken. De preutse professor Tolkien draait zich om in zijn graf, maar tijden veranderen. En seks was natuurlijk altijd al aanwezig in genreliteratuur. Júist in genreliteratuur. Turbulente tijden gaan vaak gepaard met een repressieve seksuele moraal – in onze tijd opgelegd door social media – en genreliteratuur leent zich bij uitstek voor ontlading en verzet omdat alles erin mag. Het was immers pulp. Mythen hangen aan elkaar van seks, de Olympische goden deden het liever dan oorlogvoeren, al was dat vaak wel het gevolg van hun vrijpartijen; en ook sprookjes gaan oorspronkelijk eigenlijk altijd over seks.

Wie thuis is in fantasy, heeft waarschijnlijk gezien dat alle genoemde auteurs mannen zijn. Dat is geen toeval. En niet omdat het genre geen vrouwen telt. Ik had liever gezien dat Ursula Le Guins Earthsea was verfilmd. Of Heralds of Valdemar van Mercedes Lackey, dat ook LGBTQ+-kwesties aansnijdt. En zo zijn er talloze anderen wier werk geen kunstgreep nodig heeft om relevant te zijn in onze tijd. Voor de duidelijkheid: ik pleit niet voor positieve discriminatie van fantasyschrijfsters. E.L. James schrijft immers ook fantasy, maar Fifty Shades is nog vrouwonvriendelijker dan The Wheel of Time. En dat is niet wat Nieuw Escapisme is.