Niet wegzappen bij Zomergast Roxane van Iperen

Komende zondag vult het scherm zich met de ideale TV-avond van VPRO-Zomergast Roxane van Iperen (1976, jurist en schrijver). Recensenten en twitteraars zullen enigszins voorspelbaar de volgende vragen duiden: hoeveel geeft de persoon prijs van haar moederschap, hoe ziet ze haar eigen literair leven, haakt de kijker af als interviewer Janine Abbring een eigen anekdote mengt met het verhaal van haar gast? En zo meer.

Zelf zal ik op het puntje van mijn stoel zitten als haar publicatie in het kader van  de boekenweek 2021 De Genocidefax aan de orde komt. Het kan niet missen of dit bijzondere essay staat op het lijstje inclusief de beelden over de genocide die in Rwanda plaatsvond en bijna een miljoen slachtoffers bewerkstelligde, voornamelijk uit de Tutsi minderheid.

Heel knap beschrijft Van Iperen aan de hand van de verantwoordelijkheid van de VN-militair Roméo Dallaire dit gruwelijk gegeven uit de moderne wereldgeschiedenis. Zijn fax waarin hij de moordpartijen aankondigt, krijgt geen gehoor op het VN-hoofdkwartier. Later is in eerste instantie het hem als militair ook verboden getuigenissen af te leggen aangezien deze schadelijk zouden zijn voor de VN-leiding. De vraag die de schrijfster zich stelt en als ondertitel haar publicatie meegeeft, is: Wat doe jij als het erop aankomt? Daarbij passeert onder andere het wegkijken tijdens de jodenvervolging. Zij kan, zegt ze,  de vraag niet beoordelen wat zij zelf toen gedaan zou hebben. In zo’n historisch geval wordt de mens verscheurd tussen de morele confrontatie aangaan en de loyaliteit aan het systeem vermengd met het eigen belang. Maar in het hier en nu anno 2021 kan de vraag uit de ondertitel niet ontlopen worden.

Bij het doen van een keuze is het belangrijk om kennis van en inzicht te hebben in omstandigheden en hogere belangen. Voor de schrijver is uiteindelijk de persoonlijke afweging van belang. Laten we overeenkomstig de afslag die de schrijfster inslaat ons richten op vraagstukken die zich mondiaal voordoen. Hoe verhoudt zich dan het gedrag van de moedige militair tot de omgeving, gericht op gerechtigheid in de wereld? Opdat niet minderheden afgeslacht worden. Het gaat er dan om of we een wereld kunnen scheppen die geen kansen biedt voor het institutioneel wegkijken op VN-niveau. En het zijn beslist geen incidenten, denk daarbij aan de non-interventie van de VN-Veiligheidsraad  in Jemen en Syrië met als gevolg duizenden doden en talloze vluchtelingenstromen.

Janine Abbring kan wellicht een spade dieper gaan dan de recensenten en twitteraars voor ogen hebben. Het hoeven beslist geen zapmomenten te zijn als deze zomergast vanuit haar literair talent verbeeldt hoe zij zelf de belangen in de wereld van vandaag beziet. En hoe deze belangen vanuit geopolitieke posities invloed uitoefenen. En dit is niet teveel gevraagd. De schrijfster maakt aan het begin van haar essay glashelder duidelijk hoe de oorspronkelijke koloniale machthebber (België) door zijn etnisch gedreven administratief systeem de bron vormde voor het mogelijk maken van de massamoord op de Tutsi’s.  Aan het eind van haar essay verdwijnt dit belangrijke geopolitiek aspect echter achter de horizon. En om het gesprek concreet te maken deze stelling: de VN moeten geen militairen inzetten waarbij de kans bestaat dat de top kan wegkijken wanneer militairen in de landen zelf onmogelijke missies moeten realiseren. En daar tot op de dag van vandaag onder lijden zoals dit bij de ex-militair Roméo Dallaire het geval is. Srebrenica wordt in het essay niet genoemd maar ook hier was sprake van institutioneel wegkijken op wereldniveau. Documentairemaker Coen Verbraak sprak hierover met Dutchbatters en gaf zijn bijzondere documentaire de titel De machteloze missie van Dutchbat.

Het treffende van het essay van Van Iperen is dat het leven onder erbarmelijke omstandigheden van een militair – onder zijn ogen vindt genocide plaats – op literaire wijze ons wakker schudt. Het is een verbeelding van een gruwelijk drama, van de moraliteit van een soldaat, en van de brandende vragen die de schrijver aan de lezer stelt maar bovenal aan zichzelf.

Kunst, waartoe ook literatuur behoort, laat hier zien dat creatieve vermogens de mensheid op onverwachte wijze en al vragend een duwtje in de goede, meer humane richting kan geven.

Als dat geen boeiende én leerzame TV oplevert.