Netflix en Angola presenteren een spilfiguur in de slavenhandel als rolmodel voor jonge zwarte vrouwen

Sinds 2013 prijkt op een prominente plek in de Angolese hoofdstad Luanda een standbeeld van koningin Njinga Mbandi, ook wel bekend als Dona Ana de Sousa. In de eerste helft van de zeventiende eeuw wist zij de Portugese kolonisatoren op een afstand te houden. Daarom geldt zij als voorloopster van de onafhankelijkheidsstrijd. Dezer dagen is op Netflix een gedramatiseerde documentaire te zien over haar leven die wordt uitgebracht vanwege Black History Month in de Verenigde Staten.

Wij zien hoe de jonge Njinga het koningschap verkrijgt als haar broer na nederlagen een eind aan zijn leven maakt. Zij weet zich met de strijdbijl geducht te weren en verzet zich tegen de Portugezen in Luanda, die haar terug willen brengen tot een vazal. De Portugezen zijn echter sterk en zij kan ze niet weerstaan zonder bondgenoten. Die vindt ze beurtelings bij de Imbangala, een los verband van krijgsheren, en de Nederlanders van de West-Indische Compagnie. Steeds als zulke bondgenoten haar proberen te domineren, wisselt Njinga van partij. Bij dit alles moet zij er rekening mee houden dat de Portugezen twee van haar zussen in gijzeling hebben.

Njinga koestert daarom een diep wantrouwen tegen deze blanke indringers. In de serie blijft haar visie op de slavernij in het vage. Wel wordt haarscherp aangeduid dat ze tijdens haar oorlogen met de Portugezen consequent de toevoerwegen afsnijdt waarlangs slaven naar Luanda worden gebracht. In de serie zijn de Portugezen wrede slavenhandelaren. De Nederlanders blijken even erg.

Tegen het weekbladTime zegt actrice Adesuwa Oni, die in de serie Njinga vertolkt, dat een specifieke scène het karakter van de koningin perfect weergeeft. Een afgezant van de Portugese gouverneur vraagt om teruggave van zijn eigendom. Njinga antwoordt het volgende: ‘’Geef aan de gouverneur door, dat ik hem graag zijn eigendom, zijn slaven, zou willen teruggeven. Het probleem is alleen: die heb ik niet. Ik heb geen slaven. Als u er een ziet, vertel het me, dan zal ik ze graag teruggeven aan de gouverneur. Nou dan, ziet u slaven hier? Vertel de gouverneur dat er geen slaven zijn hier in mijn koninkrijk.’’

Als de Nederlanders de pleitvaart nemen, weet Njinga met de Portugezen tot een definitief vergelijk te komen. Zij werpt geen belemmeringen meer op tegen hun handel in slaven en kan haar rijk behouden. Ze slaagt er zelfs in dankzij hulp van Italiaanse monniken door de paus erkend te worden als katholieke vorstin van een katholiek land. Dat verstevigt haar positie, want daardoor staat zij in het denken van de kerk op gelijke voet met de koning van Portugal.

Wie geen trek heeft in de vier afleveringen van de serie op Netflix kan zich laven aan het stripverhaal dat de Unesco over haar leven heeft laten maken. Prachtig verhaal. Fijne heldin, feministische warrior queen, een rolmodel voor alle meiden van kleur. Alleen: er moet wel een heel strenge sensitivity reader door de geschiedenis van koningin Njinga zijn gegaan. Eerste detail: zij gaf in 1640 essentiële hulp aan vlootvoogd Cornelis Jol, alias Houtebeen, bij de verovering van Luanda, dat daarna meteen werd omgedoopt tot Fort Aardenburg. Vervolgens verkocht zij aan de West-Indische Compagnie zeker 16.000 slaven. De leveranties hielden pas op toen de Nederlanders na acht jaar voorgoed het veld moesten ruimen. Hoe rijmen wij dat met de lenige koningin uit de serie? Het volgende is voor een belangrijk deel ontleend aan artikelen van John K. Thornton en Joseph C. Miller.    

Njinga stamde uit het vorstenhuis van Ndongo, een rijk ten oosten van Luanda, de hoofdplaats van de Portugese kolonisatoren. De koningen waren constant bezig de machtige edellieden tevreden te houden en/of tegen elkaar uit te spelen. Ze werden daarbij gesteund door een hof dat geheel uit slaven bestond. Die slaven konden hoge posities bereiken. Dat verschijnsel kom je wel vaker tegen in Afrika en het Midden-Oosten, bijvoorbeeld in het Egypte van de Mammelukken. Omdat ze geheel van hem afhankelijk waren, steunden ze de koning door dik en dun als er problemen waren met de adel. Datzelfde gold voor zijn slavensoldaten. Daarnaast vestigde de koning slaven op boerderijen waar hij belangrijke inkomsten uit trok. Een goede vorst was een krijger van belang en tegelijkertijd niet gespeend van diplomatieke gaven. 

De Portugese gouverneur in Luanda probeerde het onafhankelijke Ndongo terug te brengen tot de status van een vazalstaat. Zo zou hij meer greep krijgen op de aanvoer van slaven voor de overtocht naar de plantages van Brazilië. Hij stookte onder de adel van Ndongo. In opdracht van haar broer, de koning, bracht Njinga een vergelijk met de Portugezen tot stand. De gouverneur in Luanda erkende in 1621 de onafhankelijkheid van Ndongo. Dat kon daardoor een centrale rol blijven spelen in de aanvoer van slaven naar de Portugese kolonie. In dat kader bekeerde Njinga zich zelfs tot het katholicisme. Ze liet zich dopen en nam daarbij de naam Ana de Sousa aan.

Een paar maanden later echter verbraken de Portugezen het bestand. Ndongo leed een paar nederlagen. Toen haar broer de koning uit wanhoop zelfmoord pleegde, greep Njinga de macht. Het was in het koninkrijk Ndongo niet gebruikelijk dat een vrouw de troon besteeg. De Portugezen visten in troebel water en steunden een mannelijke tegenkandidaat die onder de adel en het volk de nodige aanhang kreeg. Njinga moest haar toevlucht zoeken bij de krijgsheren van de Imbangala. Met hen veroverde zij een ander koninkrijk Matamba, waar men al meer dan een eeuw gewend was aan vrouwen op de troon. Ndongo ging voor het grootste deel verloren.

Bij dit alles stond één ding centraal: de beheersing van de slavenroutes en de macht op de markten waar de tussenhandel plaatsvond. Het was de Portugezen er om te doen de aanvoer vanuit het achterland zoveel mogelijk te domineren want dat maakte de slaven voor hen goedkoper. Njinga en haar concurrerende vorsten wilden juist het omgekeerde. Door te verhinderen dat slavenkaravanen Luanda bereikten, kon zij de vijand onder druk zetten. Het was een chantagemiddel om de Portugezen op de knieën te dwingen. Uiteindelijk zou Njinga haar doel bereiken. De gouverneur in Luanda erkende de volledige onafhankelijkheid en soevereiniteit van haar nieuwe koninkrijk en beloofde dat de Portugese kooplieden al hun slaven op de markt in haar hoofdstad zouden kopen. Deze afspraak bleek voor beide partijen lucratief. Njinga manifesteerde zich bij dit alles nadrukkelijk als katholiek. Ze gaf priesters gastvrijheid aan het hof en ondersteunde hun bekeringsactiviteiten. Ook bleef ze bij gelegenheid haar tweede naam Ana de Sousa gebruiken. Haar macht bleef redelijk onbetwist tot zij in 1663, meer dan tachtig jaar oud, het moede hoofd voor goed te ruste legde, gesterkt door het H. Sacrament der Zieken.

Voor een katholiek huishouden had dat van Dona Ana wel een bijzondere karakteristiek. Een kleine twintig jaar eerder had ze verklaard dat zij voortaan als man en koning door het leven zou gaan. Dit arrangement kwam wel vaker voor in Afrika. Aangezien vorsten in polygamie leefden, stelde Njinga uit jonge mannen een harem samen. Ze moesten altijd vrouwenkleding dragen en – als ze niet het bevel hadden gekregen in het koninklijk slaapvertrek te verschijnen – de nacht doorbrengen in het verblijf van de hofdames. Wie een hofdame durfde aan te raken, werd onmiddellijk terecht gesteld. Misschien wel door een lid van de vrouwelijke lijfgarde waardoor de koningin zich liet beschermen.

Voor deze formidabele vrouw heeft men in Luanda dus een standbeeld opgericht. Zij is een heldin van de Unesco. Netflix viert haar roemrijke herinnering tijdens Black History Month. Dat ze op grote schaal bemoeienis had met slavenhandel, laten we maar even terzijde in het licht van haar overige prestaties. Nou ja, wat geeft het: bij ons staan Jan Pieterszoon Coen en Piet Hein op een sokkel. En in zijn geboortedorp Scheveningen is naar Cornelis Jol een straat genoemd. In Oss, de stad van Jan Marijnissen, trouwens ook. En in Haaksbergen.

Naschrift: Als u zelf op zoek wilt gaan naar koningin Njinga, let er dan op dat haar naam op uiteenlopende wijze gespeld wordt: bijvoorbeeld als Nzinga. Voor Ana de Sousa leest men vaak Ana de Souza. In de Braziliaanse folklore heet ze Rainha Ginga. Er bestaat een sterk verband tussen de herinnering aan haar en het feest van Maria Onbevlekte Ontvangenis.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: natuurrampen, wat leren we ervan?

Cc-foto: Wikipedia