Nepnieuws, zondebokken en andere bliksemafleiders

Missers, wantoestanden, bedrog en ander falen in publieke en private organisaties worden meestal zo lang mogelijk geheimgehouden. Onder druk van (dreigende) openbaring en vernedering gaan individuen, groepen, organisaties, zelfs een samenleving in haar geheel tot actie over. Vernederende afwijzing en de angst ervoor noemen we ‘schaamte’. Welke opties staan ter beschikking?

Media Het beschamen – in alledaags Nederlands ‘afserveren’ of ‘dissen’ – vereist publiek. Inspanningen om (potentieel) schaamtevol handelen uit de publiciteit te houden, blijken nog steeds te lonen. Gegeven de digitale (sociale) media geen sinecure, maar onmogelijk is het zeker niet.

Het nam de nodige jaren in beslag alvorens de sjoemelsoftware van VW-dieselauto’s in de openbaarheid kwam. Misstanden bij de verzelfstandiging van overheidsdiensten en -taken zijn in belangrijke mate tot nu toe buiten de media gebleven. Tegenspraak was er gaande het proces wel, maar dat wist het tij niet te keren.

Er blijken soms moedige klokkenluiders nodig om gemankeerd handelen boven tafel te krijgen. Minstens één klokkenluider ging daaraan ten onder: Arthur Gotlieb, senior beleidsmedewerker bij de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa). Dit is een prijs die de meeste mensen niet willen betalen voor het in de openbaarheid brengen van schaamtevol handelen binnen een organisatie.

Onder geheimhouding kunnen klokkenluiders nog wel belangrijke informanten zijn voor volhardende onderzoeksjournalisten. Legendarisch zijn Carl Bernstein en Bob Woodward, die door hun onderzoek het aftreden van de Amerikaanse president Richard Nixon bewerkstelligden in 1974. Tot op de dag van vandaag zijn dergelijke journalisten een gevaar voor geheimhouding. Twee jaar geleden sleepte journalist Bas Haan alsnog beschermde informatie over de zogenaamde Teevendeal het open veld in. Een minister vertrok. Het betrof gemankeerd handelen van het Openbaar Ministerie, dat ruim vijftien jaar (!) geleden plaatsvond. Dat kon dus toch een flink aantal jaren onder pet gehouden worden.

Ontslag Wanneer (verondersteld) falen toch naar buiten komt en afwijzing aanhoudt, dan kunnen organisaties zich verlaten op het aanwijzen van een zondebok. Al dan niet met een gouden handdruk verdwijnt een bestuurder. Met dergelijk handelen wordt dikwijls al flink wat kritische wind uit de zeilen genomen. In Nederland fungeerden onder anderen Rijkman Groenink (ABN AMRO), Hubert Möllenkamp (Rochdale) en Loek Hermans (Maevita) als publieke prooi. Voor mijn eigen ervaringen in dezen, zie ‘Onder het Katwijkse blauw’ in het boek Dwarsliggers of op deze sitepagina.

Tekortkomingen in de organisatie worden met zondebokken gereduceerd tot het handelen van één man of vrouw. Door dit bagatelliseren ogen de problemen als incidenten en zodoende weer als beheersbaar. De gedachte dat met het vertrek van een bestuurder (trainer, priester, directeur, minister, enzovoorts) de problematiek wel opgelost zou zijn, is natuurlijk niet op voorhand gerechtvaardigd. Dat blijkt dan ook veelvuldig juist níet het geval, zo maakte de teloorgang van Royal Imtech duidelijk. Na het aantreden van een nieuw aangestelde bestuursvoorzitter ging het miljardenbedrijf onvermijdelijk alsnog failliet.

Geloofwaardigheid Een kans om zich van de schandpaal te bevrijden, is zélf de aanval inzetten, meer in het bijzonder op de geloofwaardigheid van de aanvallers. De rollen omkeren dus. President Trump is hier een meester in. Het is een praktijk die politici veelvuldig aanwenden, maar die hebben stellig niet het alleenrecht. Als wapen kunnen (ingekochte) onderzoeken, rapporten en cijfers dienen. Ook regelrechte leugens – nu ‘nepnieuws’ en ‘alternative facts’ geheten – blijken te werken. Die strijdmiddelen zetten we in om de betrouwbaarheid van de eigen organisatie of personen te onderstrepen en die van de aanvaller aan te tasten. Zo werd ook prins Bernhard decennialang uit de wind gehouden.

Daar feiten veelal minder overtuigen dan emoties, is het aanbevelenswaardig deze strategie te ondersteunen met handelen dat het eigen imago opvijzelt. Toen Amazon publiekelijk afkeuren over zich afriep door het ontwijken van belastingen, startte het bedrijf met een groots liefdadigheidsfonds. Het is niet de enige multinational die deze tactiek heeft toegepast. Het werkt en kleurt het imago van een magnaat in gunstige zin bij. Zo hebben de mannen achter Facebook en Microsoft mogen ervaren.

Ontkoppelen Weg bij de bedreiging: structuur- en naamsverandering vormen een aantrekkelijke optie. Zo maakt, bijvoorbeeld, het verdwijnen van de naam SNS Reaal wel duidelijk. Bij die naam wil je je geld of je verzekering niet meer onderbrengen. Het voormalige bedrijf is in diverse brokken opgedeeld, elders ondergebracht, producten (diensten) bijgesteld, en de naam is verdwenen. Er was ook een SNS Reaal Fonds dat ideële doelen gericht op kunst, cultuur en jongeren financieel steunde. Dat heet nu Fonds 21. Wandel ook eens door deze website: verdwenenmerken.nl

Spijtbetuiging Er resteert nog een belangrijke optie om schaamte te kanaliseren. Het is natuurlijk ook mogelijk om zich te verontschuldigen voor gemankeerd handelen. Dit brengt ongetwijfeld vragen met zich mee over de oprechtheid ervan, maar een spijtbetuiging kan wonderlijk goed uitpakken. Zo zouden we van Japanse topmanagers kunnen leren hoe verfijnd in het stof te bijten en opzij te stappen ten gunste van de organisatie. Duitsland weet haar schaamtevolle oorlogsverleden als geen ander land publiekelijk te dragen. Het heeft het land geen windeieren gelegd! Toch maar ’s een voorbeeld aan nemen.

Wanneer je geschoren wordt, moet je stilzitten, zo wil een spreekwoord. Het opdoen van schaamte-ervaringen is dikwijls juist gediend met bewegen.