Neoliberalisme en anderhalve meter afstand houden

De laatste dagen stroomt het internet vol met verontwaardigde reacties over het feit dat velen in Nederland zich niet aan de 1,5 meter afstand houden die is voorgeschreven om verspreiding van het coronavirus zoveel mogelijk tegen te gaan. Een paar reacties vallen daarbij op: ten eerste de tweet van Klaas Dijkhoff: ‘Aan al die mensen bij elkaar op de markt, in het park en op ‘schijt aan corona’ huisfeestjes: Doe. Effe. Normaal’. Ten tweede Mark Rutte die de bevolking op 23 maart opriep om voldoende afstand te houden met daarbij de uitdrukking: ‘Je leeft niet alleen voor jezelf’.

Waarom is dit opvallend? Welnu, de afgelopen veertig jaar, grofweg vanaf het begin van de jaren tachtig tot nu, hebben neoliberale politici als Rutte en Dijkhoff het evangelie verkondigd dat iedereen vooral zijn eigen belang moest nastreven omdat wij daar uiteindelijk allemaal beter van zouden worden. Daarbij hoorde een terugtredende (krimpende) overheid. Welk kabinet heeft de afgelopen decennia niet verkondigd dat de regeldruk niet zou worden verminderd? Hoeveel bezuinigingen zijn hiermee niet goedgepraat? Daarbij werd er ook een groter beroep gedaan op de zelfredzaamheid van mensen (ook als die dat niet konden). De overheid leek zich soms zo veel mogelijk te beperken tot een faciliterende rol voor enkel het bedrijfsleven. Die reflex is er ook nog in deze crisis. Tientallen miljarden om de economie te ondersteunen, maar een paar miljoen voor de voedselbanken voor de mensen die echt de zwaarste klappen krijgen was blijkbaar een brug te ver voor minister Hoekstra van het CDA.

Dankzij het intensieve vliegverkeer kon het coronavirus zich als een veenbrand over de wereld verspreiden. De reactie van het kabinet: alles zal worden gedaan om KLM en Schiphol overeind te houden. Zo wordt de infrastructuur voor een volgende pandemie in stand gehouden. Geen reflectie of afweging dat een andere kijk op de ongebreidelde luchtvaart, gezien de risico’s voor de volksgezondheid, misschien noodzakelijk is. Want wat gaan we doen als een ander virus een overlijdenspercentage heeft van meer dan een paar procent? En dan laat ik de stikstof-, CO2- en fijnstofuitstoot van de luchtvaart nog maar even buiten beschouwing.

Waar heeft het 40 jaar lang verkondigen van een geloof in de markt en de verstorende rol van een overheid die daarbij in de weg zou staan ons nu gebracht?

Dat velen, ook buiten de regering, naar het neoliberale gedachtengoed gaan handelen. Anderhalve meter afstand houden? De overheid belemmert zo de vrije ontplooiing van het individu. Binnenblijven en afstand houden leidt niet tot persoonlijke nutsmaximalisatie. Zo gedragen we ons nu alsof we ieder een kleine multinational zijn. Degenen die nu op een vol strand van het mooie weer genieten hebben daar persoonlijk profijt van en privatiseren zo hun winst. Mocht je dan toch een virus te pakken krijgen dan worden de kosten gesocialiseerd doordat de ziektekosten door ons allen gedragen worden. Jarenlang al wordt dergelijk gedrag van multinationals door de overheid geaccepteerd, genormaliseerd en aangemoedigd, onder andere door dezelfde politici die nu ineens namens de overheid regels moeten gaan instellen. Iets dat tegen hun diepste overtuiging ingaat.

Hoe kan je de noodzaak van door de overheid ingevoerde regels nog aanvaarden als tientallen jaren lang verkondigd is dat regels van diezelfde overheid enkel belemmerend werken? We zijn zelfredzaam en bepalen zelf wel wat wel en niet verstandig is. Dat is het nieuwe normaal geworden, mijnheer Dijkhoff. Aanwijzingen van het RIVM? Hoeveel politici (CDA, Forum, PVV,…) stonden vooraan om te verkondigen dat alternatieve waarheden van een lobbyclub serieus genomen moesten worden omdat die een makkelijker (stikstof)waarheid verkondigden dan de wetenschappelijke cijfers van het RIVM? Beseffen deze politici wel hoezeer ze het gezag van het RIVM hiermee hebben ondergraven? Kunnen zij uitleggen waarom de gewone burger nu wel naar het RIVM moet luisteren?

Han van der Horst stelt in dit stuk dat wij niet meer gewend zijn in het omgaan met extreme omstandigheden. Ik wil daaraan toevoegen dat wij het ook niet meer gewend zijn om het gezamenlijk belang boven dat van het eigenbelang van de BV-ik te stellen.

Om nu neoliberale politici als Rutte en Dijkhoff te horen verkondigen dat iedereen zich aan allerlei belemmerende regels – hoe terecht ook – moet houden, is uit hun mond niet geloofwaardig meer. Misschien dat dat ook de reden is waarom deze maatregelen telkens te laat worden afgekondigd (tot 23 maart mochten we bijvoorbeeld gewoon nog met 100 mensen bij elkaar komen). Deze politici moeten nu tegen hun diepste overtuigingen ingaan en de overheid ineens een dominante rol laten spelen in het maatschappelijk leven.

Als deze crisis zich nog maanden gaat voortslepen dan moet een kabinet dat niet alleen stoelt op neoliberale partijen serieus worden overwogen. Maar dan zullen de neoliberale (regerings)partijen ‘niet alleen voor zichzelf moeten leven’ maar hun eigenbelang opzij moeten zetten ten gunste van het algemeen belang.

Dat zal waarschijnlijk niet gaan gebeuren.