Nederland moet een staatsbelang nemen in zijn enige staalfabriek

Vandaag komen de adviseurs Hans Wijers en Frans Blom van Denkwerk met adviezen over de toekomst van Tata Steel Nederland. De minister van Economische Zaken en Klimaat, Micky Adriaansens, heeft hen in oktober van het vorig jaar gevraagd om alternatieve opties voor de toekomst van Tata Steel te schetsen.

De minister wil zo een zorgvuldige afweging kunnen maken in het kader van de zogenaamde maatwerkafspraken met Tata Steel. Alle ogen zullen gericht zijn op dit adviesrapport. Het gaat om het bedrijf die als grootste CO2 uitstoter in Nederland te boek staat en al 106 jaar zijn stempel op de regio drukt, in goede en slechte tijden. Maar ook de grootste vergroener van Nederland kan worden.

Groen Staal en de Kooks- Gasfabriek II
In september 2021 besloot Tata Steel met het moederbedrijf definitief voor de waterstofroute na het eerder gerepresenteerde plan Groen Staal van de FNV. In een rapport van internationaal strategisch adviesbureau Ronald Berger bleek dat de waterstofroute technisch haalbaar zou zijn. In juli 2022 werden er tussen het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (en milieu), het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, de Provincie Noord Holland, Tata Steel Nederland en Tata Steel India uitgangspunten voor de vergroening geformuleerd. In de zogenaamde Expression of Principles gaat het over de grote opgave op het gebied van C02-reductie alsmede over de impact op de leefomgeving. Vanaf die tijd - in ieder geval - is de overheid in gesprek met Tata Steel over het verduurzamingstraject en de daarbij mogelijke overheidsondersteuning.

In de tekst werd ook opgenomen dat Tata Steel Nederland onderzoek gaat doen naar het verder verbeteren van de milieu- en gezondheidssituatie voorafgaand aan de transitie in 2030, bijvoorbeeld door het al eerder sluiten van bedrijfsactiviteiten, zoals het eerder uit bedrijf nemen van Kooks- Gasfabriek II.

Gezondheid Effect Rapportage
In oktober 2023 werd door staatssecretaris, Vivianne Heijnen, van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat de ‘Expertgroep Gezondheid IJmond’ ingesteld met als voorzitter professor Marcel Levi. De taak van de Expertgroep is om te adviseren over alle milieu- en gezondheidsaspecten die van belang zijn voor de gezondheid en leefomgeving in de IJmond. De Expertgroep heeft inmiddels haar advies neergelegd.

En stelde recent dat de gezondheid van omwonenden van Tata Steel de komende jaren mogelijk verder onder druk staat. De gezondheidsrisico’s ontstaan doordat de verduurzamingsplannen een overgangsfase hebben tussen 2025 en 2030, waarin nieuwe installaties worden gebouwd en getest, terwijl oude installaties nog blijven draaien. Voor de Expertgroep is het een optie om de Kooks- Gasfabriek II veel eerder te sluiten, desnoods gefaseerd. Nu staat een sluiting van deze fabriek op de planning voor medio 2029. Volgens de Expertgroep is de fabriek een ‘reëel gezondheidsrisico’, onder meer omdat die kankerverwekkende stoffen uitstoot en dichtbij woonwijken staat. Het advies is gezondheid systematisch mee te nemen in de afwegingen rond de vergunningsverlening van Tata Steel en de maatwerkafspraken. Daarom moet er parallel aan de Milieu Effect Rapportage, ook een integrale Gezondheid Effect Rapportage opgesteld worden. De Expertgroep adviseerde ook dat er geen miljardensubsidie door de overheid aan Tata Steel gegeven mag worden, zonder garanties op gezondheid.

Het zal heel vreemd zijn als de adviseurs Wijers en Blom de bevindingen van de Expertgroep Gezondheid IJmond niet meenemen in de alternatieve scenario’s. In een eerder rapport van Denkwerk ‘Nederland in beweging’ wordt vermeld dat de staalproductie met enorme externe kosten van uitstoot en gezondheidsrisico’s gepaard gaat. En deze activiteiten zouden volgens Denkwerk, waar Wijers en Blom de oprichters van zijn, afgeschaald of radicaal verduurzaamd moeten worden.

Frankrijk en Duitsland beschermen wel hun staalindustrie
Er is geen tijd te verliezen. Voor Frankrijk en Duitsland is al groen licht van de Europese Commissie om met miljarden euro’s aan steun hun staalfabrieken te kunnen vergroenen. Ook in Spanje en België zijn al beslissingen voor publieke steun genomen. In die landen is meer traditie voor industriepolitiek en beschermen zij hun bedrijven en sectoren wel. Bij nog langer wachten dreigt Nederland ‘gekke Henkie’ te worden. In een tijd dat we niet afhankelijk willen zijn van Chinees en Russisch staal.

Ondertussen hengelen de eigenaren van de grote staalbedrijven opzichtig naar zo veel mogelijk staatssteun. De CEO van staalgigant Arcelor Mittal heeft in een interview gezegd dat de huidige steunpakketten onvoldoende zijn om de overgang naar Groen Staal te financieren. De CEO van Tata heeft zich (nog) niet zo duidelijk uitgesproken maar ondertussen hebben zij wel zonder zeggenschap van personeel en vakbonden in het Verenigd Koninkrijk enorme reorganisaties afgekondigd in Port Talbot. Het personeel voelt zich terecht verraden door hun Indiase eigenaar en hun regering.

De FNV en Zeester
Het is meer dan terecht dat de FNV de overheid oproept om in de vergroening van de staalfabriek concrete stappen te zetten. De pijlen op alleen de overheid richten is wel beperkt. Want Tata Steel laat geen echte daadkracht zien. Leunt achterover. Past regelmatig het Groen Staal-plan aan en wijzigt de route. Ook zij lijken te wachten op een miljarden subsidie tegen zo weinig mogelijk voorwaarden en door zeer onduidelijk te laten wat Tata zelf bijdraagt in de miljarden kostende groene toekomst van de staalfabriek in IJmuiden. Maar zeer belangrijk is ook dat hoogwaardig staal productie mogelijk blijft. Ondertussen blijft de directie van Tata Steel Nederland - met zwakke onderbouwing - maar roepen dat er werknemers ontslagen moeten worden. Werknemers moeten de directies dwingen sneller te verduurzamen want daarmee zorg je voor duurzame banen.

De Stichting Zeester, bestaande uit oud-directeuren, hoogleraren, vakbondsbestuurders en andere experts pleiten al langer voor een aandeelhouder voor de staalfabriek die meer strategisch belang heeft in Europa. De overheid kan dit proces steunen door gedurende de lastige transitie periode van het bedrijf een tijdelijk belang te nemen en hiermee het vertrouwen te wekken dat de verduurzaming succesvol zal zijn. Tevens pleit Zeester voor een nieuw industrieel cluster met synergieën met het staalbedrijf, dat de kans op economisch succes voor de regio en het bedrijf zal vergroten. Het staalbedrijf is strategisch zo belangrijk voor onze maatschappij. Maar om een nieuw “license to operate” te verkrijgen zal ook de corporate governance rondom het bedrijf aangepast moeten worden waarmee de belangen van alle belangrijke stakeholders gediend worden.

Roel Berghuis is voormalig FNV-vakbondsbestuurder bij onder andere de Nederlandse Spoorwegen en Tata Steel Nederland